‘z b e k ist 0n r espublik asio liy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Qadimgi Arabiston tarixining manbalari. 
Qadimgi Sharq­
ning boshqa mamlakatlari kabi qadimgi Arabiston xalqlari tari­
xini o'rganadigan o ‘ziga xos manbalari bo'lib, ular to'rt turkumga 
bo'linadi:
1) Epigrafik m aium otlar.
2) Moddiy buyum yodgorliklari.
3) Qadimgi arablar haqida qadimgi sharq mamlakatlaridan 
topilgan yozma hujjatlar.
4) Qadimgi arablar haqida qadimgi mualliflarning m aium otlari.
Toshga, bronzaga va sopol buyumlarga yozilgan 5000 dan or-
tiq janubiy arab yozuvlari saqlanib qolgan. Mazmun jihatidan ular
190

---

ikki qismga b o iin ad i. Ularning biri farmonlar, qonunlar to ‘plami, 
podsholarning harbiy yurishlari, ichki siyosat masalalari qurilish, 
bagishlov, qabr toshlariga bitilgan yozuvlar, qarzdorlik hujjatlari 
va sug‘orish inshootlariga va boshqa narsaga bitilgan yozuvlardir. 
Ularning aksariyati sabeylar, mineylar, xadramaut, kataban va 
ausanlarga mansub b o iib , ular Janubiy Arabiston yerlaridan to­
pilgan. Ba’zilari esa Shimoliy va Markaziy Arabistondan topilgan. 
Unda savdogarlar, karvonboshilar, hukmdorlarning bu hududga 
uyushtirgan harbiy yurishlari haqida hikoya qilinadi.
Ba’zi yozuvlar Misr, Mesopotamiya. Delos oroli, Falastin va 
Efiopiyadan ham topilgan.
Bu yozuvlarning ba’zilari esa Shimoliy va Markaziy Arabiston 
dashtliklaridan ham topilgan. Janubiy Arabiston yozuvlarining sa- 
nasi haqida vagona fikr mavjud emas. B a’zi olimlarning fikrieha, 
bu yozuvlarning eng qadimgisi m.av. II—I mingyilliklarga mansub 
desalar, boshqa guruh olimlar ularni m.av. VIII asrga mansub dey- 
dilar. Boshqa olimlar esa bu yozuvlarning sanasi m.av. V asrga ta- 
alluqli deb faraz qiladilar.
Epigrafik bitiklar, xususan arab yozuvlari bu hududda yashagan 
aholining tarixini o'rganishda muhim manbalardan biri hisoblanadi.
Qadimgi Arabistonning moddiy madaniyati yodgorliklari - bu 
shaharlar, ibodatxonalar, turar-joylar, qal'a va sug‘orish inshoat- 
lari daxmalar va qoya qabrlari, dehqonehilik va hunarmandehilik- 
ka oid mehnat qurollari, tasviriy san’at asarlari, sopol va zargarlik 
buyumlari b o iib , ular sayyohlar va olimlar tomonidan arxeologik 
tadqiqotlar natijasida o‘rganilgan.
Janubi-Sharqiy Suriya, Janubiy Falastin va Iordaniya orti 
hududlarida ko'plab qoyatosh suratlari ham saqlanib qolgan. U yer­
dan tog‘-kon sanoatiga mansub b o ig a n qayroq toshlar, nusxa olish 
qoliplari, teshgichlar, rudadan oltinni ajratib oladigan, metallga ish- 
lov beradigan asbob-uskunalar topilgan.
Mazkur joydan bir necha yuz nabatey qishloqlarining xaro- 
balari, ochiq holdagi ziyoratgohlar - ibodatxona dargohlarining 
qoldiqlari, dahnialar, shuningdek, Petri, Xegri va boshqa nabatey 
shaharlarining xarobalari ham topilgan.
191

---

Bu jihatdan Janubiy Arabistondagi Sabey podsholigining bosh 
shahri Marib xarobalarining qoldiqlari ajoyibdir. Shahar xaroba- 
si kovlanganda madaniy qatlamlardan shaharlarning tarhi - reja- 
si, shoh saroyining xarobalari, mudofaa devori va minoralar. dafn 
etish qurilishlarining qoldiqlari va ko'plab haykallar topilgan. Bu 
jihatdan shahardan g ‘arbda joylashgan ulkan Marib to ‘g ‘onining 
qoldig'i diqqatga sazovordir. U yerdan oy xudosi Almakaxa ibo- 
datxonasi ham topilgan.
Shuningdek, markaz Kataban - Timniy xarobalari ham ochib 
o ’rganilgan. U yerdan qadimgi mudofaa devori, katta jam oa bino- 
lari, ibodatxonalar, dahmalar va tasviriy san’at asarlarining na- 
munalari topilgan. Shahar xarobasining quyi qatlamidan yo g ‘oeh 
qoldig'i topilgan. Yog'och radiouglerod yordamida tekshirilgani- 
da Timni shahrining paydo b o iish i davri taxminan m.av. X-VI1I 
asrlarga mansub ekanligi aniqlangan. Mazkur joy dan Am-Adia va 
Kana dengiz porti - kemalar to‘xtaydigan joyning qoldig‘i ham 
ochilgan.
Arablar va Arabiston haqida Qadimgi Sharq dunyosi. Bibliya 
(Tavrot) yunon-rim, ossur, bobil va Eron shohlari yozuvlari va yil- 
nomalarida ba’zi qisqa-qisqa m a’lumotlar saqlanib qolgan.
Xususan qadimgi mualliflar ham Qadimgi Arabiston haqida 
m a’lumotlar yozib qoldirishgan. Ular Gerodotning (m.av. V asr) 
“Tarix”, Feofrastning (m. av. IV asr) “O 'sim liklar tarixi”, Stra- 
bonning (m. av. I - milodiy I) “Geografiya”, Diodorning (m.av. I 
asr) “Tarixiy kutubxona”, Arrianning (mil. l-II asrlar), “Anabasis 
Aleksandra” asarlaridir.
Shuningdek, Eratosfen, Agafarxid. Artemidor (m. av.