‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o L iy va ‘r t a maxsus

Nazorat savollari:
1.  Iste’molchi va ta ’minlovchi bir-biri bilan qanday bog‘lanadi?
2. Taqsimot kanali degarvda qanday jarayon tushuniladi?
3.  Taqsimot jarayoni  bevosita nimalami o ‘z ichiga oladi?
4.  Kanaining darajasi deganda nima tushuniladi?
5.  Ikkinchi  darajali  kanal deb qanday kanalga aytiladi?
8.3.  Tovarlarni yetkazib  berish  kanallarini tanlash
Tovarlarni  yetkazib  berish  kanali  mahsulotlarni  yetkazib  berish 
uchun  zarur  bo‘lgan  sarf-xarajat  miqdoriga  qarab  amalga  oshirishi 
kerak.
Har  bir  turdagi  yetkazib  berish  kanali  uchun  sarf-xarajatlar 
quyidagicha aniqlanadi:
ZOzo  +  ZOko  + ZOtr  + Z  Oot 
+
  ZOkom  + ZOttr  + Zobuyur. 
,+   Zoxuj  +  Zosug‘ir  <  ZTzo  + Z T ko  + Z T tr  + Z T o t+ Z T k o m  
+ Z T buyur... + ZTxuj  + Z T su g ‘ir  + ZTtovar
bu yerda,
ZOzo  -  tovarni  zaxirada omborda  va  yo‘lda turib  qolganligidan 
ko ‘ridadigan y o ‘qotishlar;
ZOko  - tovar zaxiralarini korxona omborida saqlash xarajatlari; 
ZO tr - tovarlarni transportirovka qilish umumiy xarajatlari;
Z Oot -  ortish - tushirish xarajatlari;
ZOkom 
- 
transport 
broker 
kompaniyalarining 
savdo- 
vostachilarini komission rag‘batlantirish xarajatlari;
ZOttr - tovarlarni  transportirovka qilish umumiy xarajatlari; 
Zobuyur.  -  buyurtmani  bajarilmagani oqibatida ko‘rilgan zarar; 
Zohuj.  -  hujjatlarni rasmiylashtirish xarajatlari;
Zosug‘ur -  sug‘urta xarajatlari;
102

---

ZTzo  -  tovami  zaxirada  turib  qolganligidan  ko‘ridadigan 
yo‘qotishlar;
ZTko  -  tovar  zaxiralarini  korxona  va  iste’molchilar  omborida 
turib qolishidan ko‘riladigan yo‘qotishlar;
ZTtr - tovarlarni transportirovka qilish umumiy xarajatlari;
ZTot -  ortish  - tushirish xarajatlari;
ZTkom 
- 
savdo-vostachilarini 
komission 
rag‘batlantirish 
xarajatlari;
ZTbuyur.  -  tovarlarni  o ‘z  vaqtida  yetkazib  berila  olmaganligi 
sababli  buyurtmani  bajarilmaganligidan ko‘riladigan;
ZThuj.  -  hujjatlarni rasmiylashtirish xarajatlari;
ZTsug‘u r -   sug‘urta xarajatlari;
ZTtovar  -  tovarlarni  yo‘lda  buzilishi  va  yo‘qotilishidan 
ko‘riladigan yo‘qotishlar.
Formulaning  chap  tarafi  tovarlarni  vositachilar  orqali  yetkazib 
berish  o ‘ng  tarafi  esa tranzit  (bevosita)  yetkazib  berish  xarajatlarini 
tavsiflaydi.
Kanallaming  har  xil  variantlarini 
aniqlayotganda  qaysi 
ko‘rinishdagi  vositachilardan  foydalaniladi  va  ular  kim  tomonidan 
va kimning hisobidan  ish yuritadilar belgilab olinishi kerak:
1.  Dilerlar - ulgurji  va ba’zi hollarda chakana vositachilar bo‘lib 
operatsiyalarni  o ‘z  nomidan  va  hisobidan  amalga  oshiradilar.  Ular 
shartnoma  bo'yicha  tovarlarni  sotib  oladilar  va  iste’molchilarga 
yetkazib beradilar.
2.  Distribyuterlar  -  ulgurji  va  chakana  vositachilar  bo‘lib, 
o ‘zlarining  nomidan  ishlab  chiqaruvchi  hisobiga  ish  yuritadilar 
ishlab  chiqaruvchi  distribyuterga  o ‘z  mahsulotini  m a’lum  bir 
hududda va m a’lum bir vaqt davomida sotish huquqini beradi.
3.  Komissionerlar  -  ulgurji  va  chakana  vositachilar  bo‘lib,  ular 
o ‘zgalarning nomidan  va  ishlab  chiqaruvchi  hisobiga  ish  ko‘radilar. 
Komissionerlar mahsulotga egalik huquqiga ega bo‘lmaydilar ularga 
bajarilgan operatsiyalar uchun foizlarda haq  to‘lanadi.
4.  Brokerlar  - 
ulgurji  va  chakana  vositachilar  bo‘lib,  ular 
kontragentlarni  o‘zaro  kelishtirish  asosida  sotuv  operatsiyalarini 
amalga  oshirilishiga yordam  beradilar.  Brokerlar mahsulotga  egalik 
qilolmaydi  va  sotilgan  mahsulot  miqdoriga  qarab  rag‘batlanti- 
riladilar.
103

---

Taqsimot  kanalining  ishtirokchilari  aniqlanib  bo‘linganidan 
keyin  mahsulotlarni  ishlab  chiqaruvchidan to  iste’molchiga yetkazib 
berish zanjiri tashkil topadi.