З б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а


Аграр сохада ишлаб чикариш куп жихатдан ер билан боглик



Download 12 Mb.
Pdf ko'rish
bet175/356
Sana09.04.2022
Hajmi12 Mb.
#540335
1   ...   171   172   173   174   175   176   177   178   ...   356
Bog'liq
XUlpqfr92xI6AiJB0uacbQz31oqAKny9M0UR3i3N

Аграр сохада ишлаб чикариш куп жихатдан ер билан боглик, 
шунинг учун хам ерга эгалик килиш, тасарруф этиш ва ундан унумли 
фойдаланиш билан боглик булган муносабатлар аграр муносабатлар 
дейилади.
Маълумки, 1924 йилдаги ер-сув исло\отидан кейин собикСССР 
ХУдудида ерга хусусий мулк бекор килинган булиб, у мумхалкмул- 
ки деб эълон килинган эди. Аммо айни пайтда собик СССРдан 
ажралиб чиккан айрим мамлакатларда ерга хусусий мулкчиликни 
жорий килиш жараёни кетаяпти. Бизнинг мамлакатимизда эса ер 
давЛат мулки булиб, у узок муддатга фойдаланишга берилаяпти.
Кишлок хужалигида такрор ишлаб чикаришнинг мухум хусуси- 
ятларидан бири шундаки, бу ерда ишлаб чикариш жараёни бевосита 
тирик мавжудодлар: ер, усимлик, чорво моллари билан боглик булади 
ва табиий конунлар иктисодий к^иунлар билан чамбарчас богланиб 
кетади. Бунда ер ме\нат куроли ва ме\нат предмети сифатида катнаша- 
ди. Ернинг бошка ишлаб чикариш воситаларидан фарки шундаки, 
ундан фойдаланиш жараёнида у ейилмайди, эскирмайди. Аксинча 
агар ундан тугри фойдаланилса, унинг унумдорлиги ошиб боради.
Ернинг \осил бериш кобилиятига тупрок унумдорлиги дейила­
ди. У табиий ёки иктисодий булиши мумкин. Узок йиллар давомида 
кишиларнинг хеч кандай аралашувсиз, табиий узгаришлар натижа­
сида, ернинг устки катламида усимлик шимиб олиши мумкин булган 
турли озука моддаларининг вужудга келиши ернинг табиий унум­
дорлиги дейилади.
Агар тупрок унумдорлиги, кишиларнинг табиатга таъсири нати­
жасида, яъни тупроктаркиби ва де\кончилик усулларини яхшилаш 
сунъий йул билан амалга оширалса, масалан: ерни органик ва ки- 
мёвий угитлаш, ишлаб чикаришни механизациялаш, илмий асос- 
ланган сугориш, ирригация ва мелиорация каби ишлаш усулларини 
жорий килиш \амда бошка шу каби йуллар билан унумдорлпк оши- 
рилса, бу иктисодий унумдорликни ташкил килади.
Ердан олинадиган хосил купрок мана шу ернинг тупрок унум- 
дорлигини саклаш ва уни ошириш, яъни инсоннинг ерга фаол таъ­
сири билан боглик булади. Икгисодиётнинг бошка тармокпари каби 
кишлок хужалигида хам ишлаб чикариш унинг омилларнинг бево­
сита бирикиши асосида содир булади. Кишлок хужалик корхонала- 
рида ердан бошка барча ишлаб чикариш воситалари юкорида курса-
228


тиб утилганидек давлат, хусусий, шахсий, жамоа мулк шаклида 
булиши мумкин. Бундан улардан барча жамият аъзоларининг тур­
муш даражасини яхшилаш йулида фойдаланилади. Хозирги пайтда 
Кишлок,хужалигида хужалик юритиш ширкат, фермер, де\кон хужа­
лик шаклларида булиб, уларда турли икпим ва тупрок шароитлари- 
да ишлаб чикариш олиб борилади.
Кишлок хужалик корхоналарида \ам асосий капитал турли бино, 
иншоатлар, транспрот воситалари, куп йиллик дарахтлар, ма\сул- 
дор чорво хамда иш хайвонлари, шунингдек, хизмат муддати бир 
йилдан ортикбулаган турли хил асбоб-ускуналардан ташкил топа­
ди.
Кишлок хужалигида му\им ишлаб чикариш востиси \исоблан- 
ган ер пул билан ба\олан масли гм, яъни киймати улчанмаслиги ту- 
файли, капитал киймати таркибида \исобга олинмайди. Кишлок 
хужалигда мавжуд булган асосий капиталнинг айрим турлари сано­
ат тармокларида булмайди. Масалан: куп йиллик дарахтлар, ма.\сул- 
дор чорва, иш \айвонлари, сугориш иншоотлари ва бошкалар.
Бундан ташкари ишлаб чикариш воситалари \исобланган бино- 
лар, сугориш иншоотлари ва бошкалар ишлаб чикариш натижасини 
оширишга фаол таъсир утказади, саноат тармогида эса улар бир- 
мунча сустрок ва билвосита таъсир утказади. Шунга биноан кишлок 
хужалигидан капиталнинг таркибида турли иншооатлар, бинолар, 
узатма механизмлар ва бошкаларнинг\иссаси купрок Кишлок хужа­
лигида такрор ишлаб чикаришни амалга оширишда асосий капитал 
билан бир каторда‘лйланма капитал \ам катнашди.»Кишлок хужали­
ги корхонларида айланма капитал куйидагилардан ташкил топади: 
ёш ва бокувга куйилган \айвонлар, ем-хашак, уруглик фондлари, 
кимёий угитлар, хизмат муддати бир йилдан кам булган турли хил 
ишлаб чикариш воситалари — инвентарлар, ёкилги ва мойлаш ма- 
териаллари \амда шу кабилар^ Ишлаб чикариш жараёни кишлок 
хужалигида саноатга нисбатап узокрок муддатни ташкил килганли- 
ги сабабли айланма капиталнинг кумгина кисми \али тугалланма- 
ган ишлаб чикариш шаклида булади. Кишлок хужалик мах,сулотла- 
рини ишляб чикариш ва уларни сотиш жараёнида капитал бошка 
тармоклардагидек доиравий айлаииб туради, яъни пул шаклидан 
ишлаб чикариш шаклига, ундан товар шаклига утиб, яна пул шак- 
лига кайтиб келади. Шуни \ам таъкидалш керакки, кишлок хужа­
лигида ишлаб чикарилган махсулотларнинг микдори ернинг х,осил- 
дорлиги, унинг сифатига бевосита боглик булади. Ерни табиий,
229


биологик, иктисодий ва техникавий шароитларини яхшилаш \ам 
Кишлок, хужал и гида мавжуд булган капиталнинг доиравий айлани- 
шига бевосита таъсир курсатади. Шунинг учун бу омиллардан тула- 
рок фойдаланиш \ар бир аграр хужаликнинг му\им вазифасидир. 
Табиий омаллар кишлок хужалик ма\сулотининг бевосита купайи- 
шига таъсир этса х,ам, ма\сулот кийматини оширмайди, яъни кий- 
мат ярата олмайди. Ишлаб чикариш табиий шароитлар билан боглик 
булганлиги учун \ам бу ерда иш даври ва умумий ишлаб чикариш 
вакти уртасидаги муддат саноатга нисбатан бирмунча узокрок була­
ди. Масалан: кишлокхужалигида турли усимликларни экиб булин- 
гандан то \осил йигиштириб олингунча ишлаб чикариш вакги да­
вом этади. Иш даври эса шу вакт ичида кишлок хужалик экинлари 
ме\нат таъсирида булган кунлар \исобланади.
Кишлок хужалигида ишлаб чикариш жараёни мавсумийлиги 
билан хусусиятлидир. Бу \ол кишлокхужалигида мавжуд булган мох­
нат воситаларидан, яъни комбайн, турли экиш асбоблари ва шу каби- 
лардан фойдаланиш вакгига бевосита таъсир утказади. Бошкача килиб 
айтганда бу ме\нат воситаларидан йилнинг маълум муддатларидагина 
фойдланилади, колган вактда эса улар бекор туради. Масалан: сеялка- 
дан экиш давомида фойдаланилса, галла уриш комбайинлари, пахта 
териш машиналари эса йилига 20-30 кун йигим-терим пайтида ишла- 
тилади, холос. Шунинг учун х,ам кишлокхужалигида ме\натнинг ка­
питал ва энергия билан куролланиш даражаси моддий ишлаб чика­
ришнинг бошкатармокдарига нисбатан юкори булишинитаказо килади, 
лекин бу ерда асосий ва айланма капитал ,харакати сустрок. Булардан 
ташкари кишлок хужалик ишлаб чикариши ва ме\нат жараёнлари- 
нинг мавсумийлиги сабабли йил давомида айланма маблагларнинг сарфи 
бир меъёрда булмайди. К,иш ва ёз мавсумларида харажат килинадиган 
айланма маблаглар таркибида бирмунча тафовутлар мавжуд. Масалан, 
Киш мавсумда айланма маблагларнинг кунгина кисми (уруглик, ем- 
хашак, трли озукалар) ишлаб чикариш э\тиёт кисми шаклида тура­
ди, ёз фаслида эса тугалланмаган ишлаб чикариш, техниканинг бут- 
лаш кисмлари, нефт ма\сулотлари ва шу кабиларнингх^иссаси ортиб 
боради. К^ишлокхужалиги ишлаб чикаришини ташкил килишда юкорида 
санаб утилган хусусиятларни \исобга олиб, ишни ташкил килиш унинг 
самарадорлигини таъминлашда мух,им а\амиятга эгадир. Бизнинг мам- 
лакатимизда Республикамизнингяъни ахолининг нисбатан зичлиги ва 
кишлок хужалиги га ярокди ерларнинг чекланганлигини \исобга олиб, 
ерга хусусий мул кч ил и к жорий килинмади. Лекин бозор иктисодиёти 
талабларидан келиб чикиб, окилона аграр исло\отлар амалга оши-
230


рилмокда ва бу жараён чукурлаштирлмокда. Бунинг натижасида ил- 
гариги куплаб жамоа ва давлат хужаликлари урнига дехкон, фермер 
ва ширкат хужаликлари вужудига келтирилди. 2002 йилнингбоши- 
да фермер хужаликларининг умумий сони55400 тага, ширкат хужа­
ликлари сони эса 1900 тага етади.
Узбекистонда «ер-давлат мулки умуммиллий бойлик...» булган- 
лиги сабабли ерга булган мулкчилик, ерга эгалик килиш ва ердан 
фойдаланиш масалалари алохида ажратиб тахлил килиниши лозим.
Ерга эгалик жисмоний ва \укукий шахсларнинг маълум ер участ- 
касига тарихан таркиб топган асослардаги ёки конун хужжатларида 
белгиланган тартибдаги эгалик ХУКУКИ ни тан олишини билдиради. 
Ерга эгалик деганда аввало ерга булган мулкчилик хукуки кузда 
тутилади. Ерга эгаликни ери булган мулкдор (бизда давлат) амалга 
оширади. Узбекистан Республикасининг Ер кодексида таъкидланга- 
нидек, “ Ер участкалари юридик ва жисмоний шахсларга доимий ва 

Download 12 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   171   172   173   174   175   176   177   178   ...   356




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish