‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

4.2.2-rasm.
Xaridorlarga qarab bozorni segmentasiyalash mezonlari.

---

B ozor segm entasiyasining tam oyillari quyidagilardir:
• geografik tamoyil;
• psixografik tam oyil;
• dem ografik tam oyil;
• xulq-atvor tam oyili;
• holat tamoyili.
G eografik tam oyil orqali bozorning joylashuvi, aholi soni va 
zichligi, tijorat faoliyatining tuzilishi, m intaqaviy rivojlanish dina- 
m ikasi, inflyasiya darajasi, huquqiy cheklashlar hisobga olinadi.
Psixografik tam oyil natijasida hayot tarzi, shaxsning tip i, 
ja m o a t holati kabilar hisobga olinib, turm ush tarzi shaxsning o ‘z 
faoliyati, qiziqishlari, q a t’iyati va e ’tiqodlarida o ‘z aksini topadi. 
Shaxsning turi esa hayotdan m am nun, o ‘zgalardek ish k o 'n iv ch i, 
o ‘zbilarm on va boshqa hislatlarda bo'lishi mum kin.
D em ografik tam oyillarda oilalar soni va sifat tarkibi, oilaning 
hayotiylik davri bosqichi, darom adlilik darajasi, m ash g 'u lo t turi, 
m a ’lum oti, m illati kabilar inobatga olinadi, bu — b o zo r segm en­
tasiyasining asosiy tam oyillaridan biri hisoblanadi.
X ulq-atvor tam oyili orqali xarid qilishga y o 'l, foydalanuvchi 
m aqom i, iste’mol jadalligi, bog'lanib qolish darajasi, tovar haqida 
m a ’lum ot berish, tovarga bo'lgan m unosabati hisobga olinadi.
Segmentasiya jarayonining m uhim bosqichi bozorning maqsadli 
seg m entin i ta n la sh h iso b lan ad i. M aqsadli seg m en tn i tan lash
m uam m osi etarli darajada m urakkab b o 'lib , u ni hal etish uch u n
quyidagi ketm a-ketlikda turishi tavsiya etiladi:
• segm ent o 'lc h a m i va uning o'zgarish (o'sish , kam ayish) 
tezligini o 'm a tish ;
• segm entning jalb etuvchanlik tuzilishini tadqiq etish;
• o'zlashtirayotgan segm ent m aqsadi va tashkilot resurslarini 
aniqlash.
Segm ent o 'lc h a m i un ing m iqdoriy o 'lch am lari va birinchi 
navbatda sig'imi bilan tavsiflanadi. Segment sig'imini aniqlash uchun 
tovarlar hajm i, ushbu segm entda ularni um um iy sotish qiym ati, 
b o zo r joylashgan tu m an d a yashovchi ushbu tovarning potensial 
iste’m olchilari son in i aniqlash zarur.

---

Bozor sig'im ini o'rganish asosida ishlab chiqarish quw atlarini 
shakllantirish uchun va tovar sotish b o 'y ich a taqsim lash tarm og'i 
tuzilish i u c h u n asos h iso b lan u v ch i u n in g o 'sish din am ik asi 
baholanadi. Shuni hisobga olish kerakki, bozor faoliyati natijalarini 
qo'llash bozorda ishlash bilan bilan bog'liq xarajatlarni qoplab, 
rejaiashtirilgan foydani olishga kafolat berishi kerak.
Segm entning jozibadorligi, tuzilishni tadqiq etish raqobat 
darajasini o 'rg a n ish , mavjud m a h su lo tlar raq o b atbardo sh ligi, 
xaridorlarga m unosabati, tak lif etilayotgan va mavjud tovarlarga 
bo'lgan segm ent ehtiyojining barqarorligi, mavjud xaridor ehtiyoj- 
larini qondiruvchi m utlaqo yangi m ahsulotni bozorga kiritish 
zamrligi va imkoniyatini o'z ichiga oladi.
O 'zlashtirayotgan segment m aqsadlariga erishish uchun zarur 
tashkilotning m aqsad va resurslarini aniqlash strategik m uhim
aham iyatga ega bo'lib, tashkilotning uzoq m uddatli m aqsadlariga 
m os holda jo riy m aqsadlari bilan am alga oshirish h am da shunga 
mos holda m aqsadli bozorda ishlash uchun potensial im koniyat 
resurslarini etarlim i yoki yo'qligini o 'rn atish uch un zarurdir. Bu­
ning uchun tavakkalchilikni hisoblash maqsadga muvofiq. Tashki­
lo tn in g tavakkalchiligini hisoblash u c h u n maxsus m arketing, 
konsalting kom paniyalarini taklif qilish m um kin.
M aqsadli segm entlarni tanlashda quyidagi strategiyalardan 
foydalanish m um kin:
• differensiallanm agan m arketing strategiyasi;
• differensiallangan m arketing strategiyasi;
• konsentrlangan m arketing strategiyasi.
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, bozor m unosabatlarining o 'rn ati- 
lishi va shakllanishi davrida tadbirkorlik tuzilishida ko'plab korxo­
nalar differensiallanm agan m arketing strategiyasini m a ’qul topdi. 
Bu strategiya firm aning, xaridorlarning xarid jarayoni va tovarga 
m unosabat h am d a motivasiyasidagi turli-tum anlikka em as, balki 
xaridor ehtiyojlarida qiziqish um um iyligini ko'zlaydi.
Bunday tovarlar va m arketing dasturlarini ishlab chiqish orqali 
firm a o 'z m aqsadiga xaridorlarni o 'rta c h a massasini qondirib 
erishishi m um kin. Strategiyadan foydalanuvchi firm alar m uvaffa- 
qiyatining m uhim omili standartlashtirish va tovar ishlab chiqarish

---

um um iyligi hisoblanadi. D ifferensiallanm agan m arketing strate­
giyasi m ahsulot ishlab chiqarish va sotishda kam xarajatlarni 
t a ’m inlaydi. Biroq X. M effert t a ’kidlaganidek, «bu strategiya 
zam onaviy m arketing tam oyillariga qaram a-qarshi turadi«.
M arketingning zam onaviy konsepsiyasida ikkita strategiya 
ko‘riladi: differensiallangan va konsentrlangan marketing strategiyasi
DifTerensiallangan m arketing strategiyasida firm adan u n ing 
faoliyatini bir necha segm entda ular u ch u n maxsus ishlab chiqaril- 
gan tovarlar va m arketing dasturlari b o ‘lishini talab qiladi. Bu 
strategiya xaridorlarning motivlari va tushunchalariga mos keluvchi 
m arketing dasturi va xaridorlarga m o'ljallangan m arketingning 
asosiy tam oyiliga mos keladi. Bu strategiya xaridorning bozordagi 
holatini to 'liq ifodalaydi. S huning u ch u n , odatda, yuqori sotish 
hajm i va konsentrlangan m arketing strategiyasiga nisbatan kichik 
tavakkalchilik darajasini ta ’minlaydi.
D ifferensiallangan m arketing strategiyasi yuqori investisiya, 
ishlab chiqarish va boshqarish xarajatlarini talab qiladi, shuning 
u ch u n u yirik korxonalar uchu n zarurdir.
M ahsulot differensiasiyasi turli bozorga chiqishning keyingi 
im koniyatidir. Bu birinchi navbatda tovar taqsim oti diversifikasiya 
strategiyasini olib borishga asoslanadi.
K onsentrlangan m arketing strategiyasi korxonalardan b o zo r­
ning foyda segmentiga, ya’ni bitta yoki bir necha segmentiga e ’tibor 
qaratishni talab etadi. Bu b ozor segm entiga firm a bitta yoki b ir 
n ech a m ah su lo t bilan h am da m aqsadli m arketing dasturi bilan 
yondashadi. O 'z m azm uniga ko‘ra bu strategiya bozor chuqurchasi 
konsepsiyasiga m os keladi, ya’ni shunday bozor segm entida ishlash 
kerakki, tovar ushbu firm a va uning etkazib berish im koniyatlari 
u ch u n ko‘proq m os keluvchi hisoblanadi. K onsentrlangan m a r­
keting strategiyasi ko‘proq kichik va o ‘rta korxonalaiga m os keladi, 
ch u nk i bozo rnin g barcha segm entlarida ishlash u c h u n yetarli 
moliyaviy v o sita la rb o ‘lishi talab etilm aydi.
4.3. M arketing tadqiqotlarining maqsadi va vazifalari
M arketing tadqiqotlarining asosiy m aqsadi, u ning vujudga 
kelish, shakllanish va rivojlanishning obyektiv sabablari, zarurati

---

bilan belgilanadi, hamda uning maqsadi nihoyatda keng va murakkab 
masalalarni hal qilishga qaratilgan. U ishlab chiqarishni xaridor 
ehtiyojiga m oslashtirib, talab va taklifning m uvozanatiga erishgan 
holda, uni tashkil etgan korxona, tashkilotlarga yuqori foyda kelti- 
rishdir. Bunga erishish uchun marketing quyidagi muhim vazifalarni 
hal etishi lozim:
• xaridorlar (iste’m olchilar) ehtiyojini o'rganish;
• tovarlarga ichki va tashqi talablarni o'rganish;
• korxona faoliyatini xaridorlar ehtiyojiga m oslashtirish;
• talab va taklif to'g'risidagi olingan m a’lumotlar asosida bozomi 
o'rganish;
• tovarlar reklam asini tashkil etish, xaridorlarning tovarlarni 
sotib olishga qiziqishini oshirish;
• tovar yaratuvchi yoki uni sotuvchi korxona tadqiqotlarini 
am alga oshirish uchu n m a ’lum otlar to 'p lash va tahlil qilish;
• tovarni bozorga chiqarishdagi barcha xizm atlar to 'g 'risid a 
m a’lum otlar olish;
• to'ldiruvchi tovarlar va o 'm in i bosuvchi tovarlar to 'g 'risid a 
axborotlar yig'ish; tovarlarga talabni istiqbollash, ularni am alga 
oshirishni nazorat qilish.
G.L. Bagiyev va boshqalar marketingga «Zamonaviy marketing 
tadqiqotlari, tadbirkorlik tizim idagi axborot topish, to 'p lash , qayta 
ishlash va joriy ham da strategik qarorlar qabul qilish ja ra y o n i» 1, 
deb ta ’rif berganlar.
M arketing axborotlarini tizimli tahlil qilish, talab va taklifning 
taxminiy hisobini ishlab chiqishga imkon beradi. Busiz esa sotishning 
maqbul darajasini belgilash m um kin emas. Bunday darajada odatda, 
m inim um , m aksim um oralig'ida hisoblab chiqiladi.
M arketing m aqsadiga erishishda reklam a ham m u h im d ir. 
R eklam aning vazifasi mavjud b o zor segm entini m ustahkam lash, 
yangi xaridorlarni jalb etish, yangi bozo rlar tashkil qilishdir. 
M arketing tizim ida reklam aning asosiy xususiyati uzluksiz ta ’sir 
va doimiy yangilanishdir. Shu bilan birga xaridor psixologiyasi tovar 
va firma markasiga bog'lanib qolish xususiyati (imidj) ga ham egadir.
1