‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o L iy va o r t a m a X s u s t a ’l im V a z ir L ig I sh. J. Ergashxo‘jayeva innovatsion marketing

1.2. Innovatsion rivojlanish m uam m olari
R ivojlangan davlatlarda innovatsion faoliyatni tashkil etishning 
asosiy tendensiyalari quyidagicha kuzatilm oqda:
- davlatlar innovatsion faoliyatni jadallashtirish m aqsadida m am - 
lakatda institutsional va huquqiy qulay m uhitni tashkil etish m ajburi- 
yatini olm oqda;
- m am lakatlar milliy ta ’lim tizim ini m oliyaviy ta ’m inlash m e­
xanizm larini takom illashtirishga asosiy e ’tibor qaratm oqdalar;
- biznesni innovatsion faoliyatga keng ja lb etish, yaratilgan 
zam onaviy ishlanm alam i bozor qonunlari b o ‘yicha iqtisodiyotga 
jo riy etish uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratm oqda.
M am lakatim izda va xorijda fan v a texnologiyalarning rivojlanish 
tendensiyalari tahlili shuni k o ‘rsatadiki, iqtisodiyotni rivojlanishning 
innovatsion y o ‘liga fan-texnika sohasini ilmiy tadqiqotlardan tortib 
ilm iy hajm dor m ahsulot ishlab chiqarish va u bilan jah o n bozoriga 
chiqishgacha b o ‘lgan jabhalarda kom pleksli isloh qilish shartlarida- 
gina o ‘tkazish m um kin b o ia d i. B unday isloh qilishning butun jara- 
yonini shartli ravishda uchta asosiy elem entga ajratish m um kin:
- m am lakat fani jahonda yetakchi o ‘rinlardan birini egallashi 
m um kin b o ‘lgan sohalarni kengaytirish im konini beradigan ilmiy 
tadqiqotlam i tashkil qilish;
- tarm oq innovatsion tizim i, jum ladan, bilim larni sam arali tijo- 
ratlashtirishni ta ’m inlaydigan innovatsion infratuzilm a yaratish;
- innovatsiyalar asosida sanoatni m odem izatsiya qilish.
13

---

Bu elem entlarning uyg‘unlashgan tarzda rivojlanishini tashkil 
qilish b o ‘yicha ishlar raqobatli ustunliknlarni am alga oshirish y o ‘li- 
dagi to ‘siqlarni aniqlash va mos keluvchi rivojlanish vositalarini tan- 
lashni taqozo etadi.
Innovatsion siyosat doirasida sanoat korxonalarida samarali insti- 
tutsional va texnologik o ‘zgarishlarni rag ‘batlantirish, sanoat kom- 
paniyalarining tadqiqotchilik y o ‘nalishidagi korxona va tashkilotlar 
bilan integratsiyalashuviga xizm at qilish, korporativ fan va ish- 
lanm alarning rivojlanishini rag ‘batlantirish y o 'li bilan investitsion 
risklarni maksimal darajada pasaytirish vazifasi turibdi.
Innovatsion infratuzilma rivojlanishining asosiy tam oyillari qu­
yidagilar hisoblanadi: milliy iqtisodiyot talablari va im koniyatlariga 
moslik; maksimal moslashuvchanlik, xalqaro iqtisodiyotda raqobat- 
bardoshlik va transparentlik.
Bunda milliy innovatsion tizim ning bir segmenti sifatida funksio- 
nal-to ‘laqonli innovatsion infratuzilm a (texnoparklar, biznes-inkuba- 
torlar, innovatsion-texnologik markazlar, texnologiyalar transferi 
m arkazlari, venchur fondlari, intellektual mulk birjalari, m arketing 
m arkazlari, ilm iy-texnik rivojlanish m arkazlari) yaratish zarur.
Texnik jihozlanishi va kadrlar tarkibi bo‘yicha raqobatbardosh 
ilm iy-texnik m ahsulot va texnologiyalar ishlab chiqish va tijorat- 
lashtirish, ularni ichki va tashqi bozorlarda am alga oshirishni ta ’min- 
lay oladigan, innovatsion sohaning am aldagi va sifat jihatidan yangi 
subyektlarini yaratish va q oilab-qu vv atlash k o ‘zda tutilishi zarur.
K orxonalarni innovatsion rivojlantirish chora-tadbirlarini am alga 
oshirish quyidagilarga imkon beradi:
- yangi yoki takom illashtirilgan texnologiyalar, m ahsulotlar, as- 
bob-uskunalar, m ateriallar va hokazolarni joriy qilish hisobiga m ah­
sulot (tovar, xizmat) ishlab chiqarishning 
0
‘sishini ta ’minlash;
- innovatsion m ahsulot hajm i ulushini innovatsion faol korxo­
nalar m ahsulotlari umumiy hajm ining 20% igacha yetkazish, y a ’ni 
Y evropa k o ‘rsatkichlariga yaqinlashish;
- fan-texnika va ishlab chiqarish sohalarida qo ‘shim cha ish o ‘rin- 
lari yaratish;
14

---

- ITTKI va innovatsion loyihalarni m oliyalashtirishning yangi 
sxem alarini joriy qilish hisobiga innovatsion sohaga q o ‘shim cha rc- 
surslar ja lb qilish;
- zaruriy innovatsion infratuzilm a (texnoparklar, innovatsion-tex- 
nologik m arkazlar, kichik innovatsion-texnologik korxonalar va b.), 
innovatsion faoliyat subyektlarini iqtisodiy q o ‘llab-quvvatlash me- 
xanizm lari yaratish va rivojlantirish;
- innovatsion faoliyat qatnashchilarining m unosabatlarini tartib- 
ga soladigan qonunchilik va norm ativ-huquqiy asoslar shakllanti- 
rish;
- innovatsion sohada yuqori m alakali kadrlar tayyorlash va qayta 
tayyorlash tizim larini yaratish;
- innovatsion faoliyat qatnashchilarini axborot bilan qo'llab-quv- 
vatlash va innovatsion loyihalarni boshqarish tizim larini yaratish;
- korxonalar innovatsion faolligini oshirishni ta ’m inlaydigan, 
sam arali faoliyat k o ‘rsatadigan, bozorga y o ‘naltirilgan innovatsion 
tizim yaratish;
- yangiliklar kiritish asosida ishlab chiqarishda jad al tarkibiy 
o ‘zgarishlarni am alga oshirish;
- m ahsulot (tovar, xizm at) raqobatbardoshligi va ishlab chiqa- 
rishning texnik darajasini oshirish;
- ichki va tashqi bozorlarda sanoat va fan-texnika m ahsulotlarini 
yanada siljitish uchun sharoitlar yaratish;
- innovatsion faoliyat sohasida xalqaro ham korlik va tarm oqlara- 
ro kooperatsiyaning ilg ‘or tajribalari va ustunliklaridan m aksim al 
darajada foydalanish.
Raqobatli ustunliklarga erishishning uch xil usuli m avjud:
- m ahsulotning o ‘ziga xosligi, noyobligi (yangilik b o 'y ich a ye- 
takchilik);
- xarajatlarning m inim al darajasi (narx bo‘y icha yetakchilik);
- iste’m olchilar doirasining eng yaxshi fikrdaligi (savdo m arkasi 
b o ‘yicha yetakchilik).
Y angi bozorlar v a yangi iste’mol talabi shakllantiradigan, yan- 
giligi, sifati, iste’mol xislatlari b o ‘yicha ajralib turadigan m ahsu-
15

---

lot izlab topish va ishlab chiqarish hayotiy aham iyatga ega. Buni 
shu bilan izohlash mum kinki, sanoat m ahsulotlari ishlab chiqish va 
o ‘zlashtirish muddati, qoidaga k o ‘ra, xalq iste’m oli tovarlari bilan 
solishtirganda uzoqroq bo'ladi (ba’zida bir necha baravar), tovarlar- 
ni bozorga chiqarish tajribasi ham katta emas. Shunday qilib, sanoat 
innovatsiyalan bozorda m uvaffaqiyatga erishish va investitsiyalar- 
ning o ‘zini oqlashini bashorat qilish uchun kam ida 3 -5 yillik zax- 
iraga ega b o iis h zarur. B ozorga kechikib chiqish, m ohiyatan, tovar- 
ning hayotiylik davrini bozorga kiritish yoki o ‘sish bosqichida uzadi 
va innovatsiyani um um iy m uvaffaqiyatsizlikka uchratadi.
M ahsulot noyobligi uning ekskluzivligi bilan bog'lanadi, chunki 
ehtiyojlarni chuqurlashtirish va qism larga ajratish jarayonida aynan 
u yakka tartibdagi so ‘rovlar va talablarga aniqroq jav o b beradi.
O kziga xos, boshqalardan farqli xususiyatlar va tavsifnom alarga 
ega b o ‘lgan m ahsulotlar izlab topish va baholash bitta m uhim chek- 
lovga ega - o ‘zining resurslari yoki ja lb qilinadigan resurslarga nis- 
batan jiddiylik.
Bir qator holatlarda yangilik, o ‘zi ju d a istiqbolli bo ‘lsa-da, biroq 
yakuniy m ahsulot sifatida ayrim zavodlar yoki butun diskret ishlab 
chiqarish uchun noprofilli bo ‘lishiga qaram ay, bir nechta korxona 
tom onidan va hattoki chetdan firm alar bilan kooperatsiyalashib, mu- 
vaffaqiyatli am alga oshirilishi mumkin.
Y ana bir jiddiy m uam m o - m avjud ishlab chiqarish q u w atlari- 
ning ish bilan to ‘liq yuklanishi. Bunda rahbariyat uni raqobatbar­
dosh m ahsulot chiqarish bilan birgalikda olib borishga harakat qila­
di. Bitta korxona doirasida bunday vazifani ishlab chiqaruvchilar 
bozorining to ‘yinganligi va ishlab chiqarishdagi um um iy pasayish 
tufayli bajarishning am alda imkoni yo'q.
A garda innovatsion dasturlar bir nechta x o 'jalik yurituvchi su- 
byektning ishtirokini k o ‘zda tutadigan bo 'lsa, bu boshqa gap. 
C haparasta buyurtm alar tizim i ishlab chiqarish quvvatlarining ishsiz 
bekor turib qolish m uam m osini, qism an b o isa -d a , hal etishga im kon 
beradi.
Innovatsion faoliyatning asosiy natijalari quyidagilar hisoblanadi:
16

---

1) jam iyatning ilm iy-texnik rivojlanishi (jarayoni);
2) tekom illashgan v a zam onaviy texnologiyalarni yaratish;
3) jam iyatda m ehnat unum dorligini oshirish;
4) korxonalam ing ilm iy-texnikaviy rivojlanishi;
5) xodim larning m alakasini oshirish;
6) jam iyat va uning ehtiyojlarini qondirish;
7) korxonalam ing q o ‘shim cha darom ad olishi;
8) jam iyatning yalpi q o ‘shim cha darom ad olish darajasi va bosh- 
qalar.
M illiy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta ’m inlashda m am- 
lakat ^anoati yetakchi o ‘rin tutadi. Shuning uchun sanoatning raqo­
batbardoshligini oshirishda quyidagi chora-tadbirlarni am alga oshi­
rish talab etiladi:
- ishlab chiqarishning sam arali diversifikatsiyalashuvi va an ’ana- 
viy tarm oqlar eksportini (neft-gaz sanoati, rangli m etallurgiya, qish- 
loq x o ‘jaligi m ahsulotlari, jum ladan, paxta tolasini qayta ishlash) 
ta ’m inlaydigan xom ashyo resurslarini qayta ishlashni chuqurlashti- 
rishga qaratilgan y o ‘nalishlarga innovatsiyalarni q o ‘llash;
- kichik biznes va xususiy tadbirkorlar ishtirokida ilm -fan yu- 
tuqlarini q o ila s h im koniyati yuqori b o ‘lgan, yuksak texnologik loyi- 
halar doirasida innovatsiyalarni m oliyalashtirish fondini yaratish;
- y irik k orx o n alarg a in v e stitsiy a larn i ja lb qilish v a y uq ori te x ­
n o lo g ik m ahsulot ek sp o rtin i q o ‘llab -q u v v atlash b o ‘y ic h a sam a­
rali xalqaro inn o v atsio n h am k o rlik k a ja lb qilish m exanizm larini 
yaratish;
- m ahalliy m ahsulotlam i sotish bozorlarini o'rganish va ularning 
tegishli bozor segm entlaridagi o ‘m in i aniqlash bo‘yicha m arketing 
tadqiqotlarini am alga oshirish;
- bozor «signallari»ning doim iy m avjud miqyosi va turli tovar 
ham da xizm atlarga istiqboldagi talabi, ularning texnik, iqtisodiy va 
ekspluatatsion darajasiga talablar m onitoringini (ichki va tashqi) 
tashkil etish;
- texnologiyalar transferi sohasida xalqaro 
qiy m exanizm larini yaratish;
17
^V«v

---

- yuksak texnologik m ahsulotlar ishlab chiqarishni rag ‘batlanti- 
rish uchun bojxon qonunchiligi va m a’murchiligini takomillashtirish;
- korxonalarning moliyaviy faoliyati sam aradorligini oshirish: 
sanoat tarm oqlari korxonalari tarkibining moliyaviy m enejer va 
boshqaruvchilarini tayyorlar darajasini oshirish1.
Iq tiso diyo tning yetakchi tarm oqlarini m o dern izatsiy a q ilish v a 
ishlab chiqarishni d iversifikatsiya qilish b o rasida 2 0 1 1 - 2 0 15-yil- 
larda 0 ‘zb ekiston R espublikasi sanoatini riv o jlan tirish n in g ustu- 
vor y o ‘nalishlari to ‘g ‘risidagi dastur m uhim aham iyat kasb etadi. 
D astu rn in g asosiy m aqsadi - m am lakatim iz sanoatini b arqaror, 
ja d a l va m unosib ravishd a rivojlan tirish, asosiy sanoat ta rm o q la­
rini diversifikatsiya qilish h am da ularning ek spo rt saloh iy atin i 
o ‘stirishg a y o ‘naltirilg an tarkibiy o ‘zgarishlarin i ch uq urlash ti- 
rish, sanoat tarm oqlari, kom pleks va k orx o n alarn i m o d e rn izatsi­
ya q ilish, ishlab chiqarishni texnik va tex no lo g ik yan g ilash aso- 
sida ularn ing sam aradorligi ham da raq o b atb ard o shlig ini y an ad a 
o sh irish d an iborat.
D asturning asosiy vazifa va ustuvor y o ‘nalishlari qatoriga sanoat 
korxonalari faoliyatida innovatsiyalarni tatbiq etish b o ‘yicha quyi­
dagilar kiritilgan:
- sanoat korxonalarni keng m iqyosda m odernizatsiya qilish, 
texnik va texnologik yangilash, ularni eng zam onaviy yuksak tex­
nologik uskunalar bilan jihozlash, sanoat tarm oqlarida zam onaviy 
ilm -fan yutuqlari va ilg ‘or innovatsiya texnologiyalarni jadal tatbiq 
etish, sanoat uchun yuqori malakali kadrlar tayyorlashni kengayti- 
rish;
- ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish, m ahalliy xom ashyoni 
chuqur va sifatli qayta ishlash negizida eksport salohiyatining barqa­
ror o ‘sib borishini, eksportga m o ijallan g an raqobatbardosh sanoat 
m ahsuloti ishlab chiqarishni k o ‘paytirishni, ularni sotish bozorlari 
kengaytirilishini ta ’m inlashga erishish zarurdir.
1 
C r p a x e n M
; [ a j n , H C H i x i e i o
i i o b i . i u i c h h h
K
0
H K y p e H T
0
c r i
0
C
0 6
H
0
C T H
n a u H O H a j i b H O t i
3 K 0 H 0 M H K H : M a T e p H O J I M H C T B C p T O F O ( j ) O p y M a 3 K 0 H 0 M H C T 0 B / O T B . p e a M . n . H a p 3 H K y j I O B . -
T.: BaktrmlPress. 2012. - C. 30-31.
18

---

G iperraqobat - strategiya haqidagi eski ta ’lim ot tam oyillariga 
putur yetkazadi va strategik m enejm entni to ‘liq qayta y o ‘naltirish- 
ni taqozo etadi. G iperraqobat sharoitida korxonalar raqobatli ustun- 
liklarga tezda ega b o ‘lm oqda va ularni tezda y o ‘qotm oqda ham.
G iperraqobat korxonalam ing o ‘ziga xos m arketing strategiyasini 
ishlab chiqishni nazarda tutadi:
1) korxonalar, agarda yetakchilik pozitsiyalarini saqlab qolishni 
istasa, m avjud raqobatli ustunliklarning faoliyat m uddatini qisqar- 
tirib, yangi ustunliklar yaratish bilan doim iy ravishda shug‘ullanishi 
lozim;
2) strategiya raqobatchilar tom onidan kutilgan b o ‘lib chiqm asli- 
gi uchun (bu giperraqobat sharoitlarida korxonani halokatga olib 
kelishi m um kin) ular m antiqiy oqilona xulq-atvordan chetlashishi 
lozim. G iperraqobat oldindan aytish m um kin bo ‘lgan em as, balki 
kutilm agan qarorlarni talab qiladi;
3) firm aning m arketing strategiyasi dinam ikali, tez yangilanadi- 
gan b o ‘lishi lozim , istalgan uzoq m uddatli strategiya korxonaga zi- 
yon keltirishi m um kin;
4) giperraqobat sharoitlarida kuchli va kuchsiz tom onlar tahli- 
li potensial ravishda korxonani ch alg‘itib q o ‘yadi, chunki u uzoq 
muddatli istiqbolga y o ‘naltiriladi. Y agona foydali va uzoq m uddatli 
kom petensiya shundan iborat b o ‘lishi kerakki, doim iy ravishda y an ­
gi, raqobatchi uchun kutilm agan ustunliklar izlab topish va innovat­
siyalar uchun m os keluvchi sharoitlar yaratish zarur.
Oxirgi o ‘n yillikda raqobatbardoshlikni tahlil qilish obyekti ta- 
biatida jiddiy o ‘zgarishlar ro ‘y berdi. Eng avvalo, barcha m a ’lum
bo‘lgan firma va uning raqobatbardoshligi nazariyalariga asosan 
tashkil qilingan a n ’anaviy firm adan farqli ravishda «yangi firm a» 
tushunchasi paydo b o id i. A n ’anaviy firm aning asosiy jih atlari qu- 
yidagilar:
-
aktiv kapital sig ‘im ining yuqoriligi -