“Юrори молекулали бирикмалар эритмасининг барrарорлиги ва унинг бузилиши: тузлаш, коацер-вация, ивиrланиш. Геллар ва ивиrлар хоссаси”

 
Donnanning membrana muvozanati.
Polielektrolitlar-polimer elektrolitlarning osmotik xossalari o’ziga xos 
xususiyatlarni keltirib chiqaradi. Polielektrolitlar-mitsellyar va molekulyar kolloid 
eritma hisoblanadi. Eritmada ular makroionlarga (yuqori molekulali zaryadlangan 
zarrachalar) va kichik ionlarga (kichik molekulali zaryadlangan zarrachalar) 
dissotsialanadi. 
Polielektrolitlar ikki guruhga bo’linadi: 
1) Suyuq-mitsellyar va molekulyar kolloidlar eritmasi, oqsillar eritmasi; 
2) Qattiqsimon- iviqlar. 
Gibbs aytib o’tgan, F. Donnan 1911 yil tajribada tasdiqlagan membrana muvozanat 
nazariyasi mavjud. Unga ko’ra kichik va yuqori molekulyar ionlar membrananing 
xar ikki tomonida bir xil taqsimlanmaydi. Bu hodisa Gibbs-Donnan effekti deb 
yuritiladi. Bu effekt quyidagicha tushuntiriladi; olaylik, dastlab kichik molekulali 
(masalan, tuzi) va yuqori molekulali (masalan, oqsil tuzi) birikmalar ionlarining 
kontsentratsiyasi membrananing har ikki tomonida quyidagicha taqsimlangan 
bo’lsin; 
membrana 
chap tomon l
o’ng tomon ll 
polielektrolit
kichik molekulali elektrolit 
R
-
Na
+
eritmasi
Na
+
Cl
-
eritmasi
C(Na
+
)=C
1
C(Na
+
)=C
2
C(R
-
)=C
1
C(Cl
-
)=C
2
Bunday sistemada muvozanat vujudga kelganda kichik anionlar Cl
-
ko’proq o’ng 
tomondan (ll) chap tomonga (l) o’tadi. Makroionlar R
-
esa membranadan o’ta 
olmaydi. SHu sababli elektroneytrallikni saqlash uchun anion Cl
- 
bilan birga 
o’ngdan chapga kationlarning ortiqcha N
x 
miqdori ham o’taboshlaydi. Natijada 
muvozanat vujudga kelganda 
idishning xar ikkala tomonida ionlar 
kontsentratsiyasi quyidagi holatda bo’ladi: 
membrana 
chap tomon l
o’ng tomon ll 
[Na
+
]=C
1
+X
[Na
+
]=C
2 
-X 
[R
-
]=C
1
[Cl
-
]=C
2
-X 
[Cl
-
]=X
Bu erda [Na
+
] [R
-
] [Cl
-
] Na
+ 
, R
-
, Cl
- 
ionlarining muvozanatdagi 
kontsentratsiyasidir, X-Na
+ 
,Cl
-
ionlarining kontsentratsiyasini NaCl ni o’ngdan 
chapga o’tishi natijasida o’zgarishidir. Termodinamikaning ll qonuniga muvofiq 
muvozanat vaqtida chap va o’ng tomondagi zarrachalar elektrokimyoviy 
potentsiallarining tengligi ta’minlanishi kerak. 

---

256 
Na
+ 
ionlari uchun bu tenglik quyidagi ko’rinishda ifodalanadi: 
Bu erda 
µ
+
=µ
+
0
+
RT
ln
a
+ 
; belgilar ustida chiziqlar 
µ
-
,
ϕ
-
,s
-
chap tomondagi 
sistemaga tegishli qiymatlarni ko’rsatadi. 
µ
-
+
0
=µ
+
0 
, z
+
=-z
-
=z hisoblansa, 2ta nisbat olinadi: 
Bu membrana muvozanatining sharti (Donnan muvozanati) deyiladi. 
Chap va o’ng tomondagi aktivlik koeffitsientlarini f
-
i
=f
i
deb olsak, Donnan 
muvozanatini membrananing xar ikki tomonidagi ionlar kontsentratsiyasi uchun 
yozish mumkin: C
-
+
C
-
-
=C
2
Yuqoridagi misol uchun tenglama quyidagicha 
yoziladi: (C
1
+X)X=(C
2
-X)
2
bu erdan NaCl kontsentratsiyasining o’zgarishidir: 
X=
2
C C
1
2
+
C
2
2
Shunday qilib, termodinamikaning ll qonunidan shunday xulosa kelib chiqadi: 
Kichik molekulali elektrolit membrananing xar ikki tomonida bir xil 
taqsimlanmaydi. Bu Gibbs-Donnan effekti deb yuritiladi. Bu xayvon va o’simlik 
xayot faoliyatida muxim rol o’ynaydi. Barcha biologik membranalar yarim 
o’tkazuvchanlik xossasiga ega, normal sharoitda ular noorganik tuzlarni va suvni 
o’tkazib, oqsillar, polisaxaridlarni o’tkazmaydi. Gibbs-Donnan effekti ionlarni 
hujayralar ichida va tashqarisida turlicha (bir xil emas) taqsimlanishining 
sabablaridan biridir.