Yuristning nutq

4-§. Logograflar
Sud tizimida muayyan o ‘rin tutuvchi yurisprudensiya 
mutaxassislaridan biri 
logograflardir.
Asli logograflar 
sinegorlardan ajralib chiqqan xodimlar hisoblanadi.
Sud jarayonida nutq matnlarini tayyorlab beruvchi shaxslar 
logograflardir. Cinegorlar nutq matnlarini ham yozib, ham 
su d lan u v ch in i him oya qilish b ilan logograflardan 
farqlanganlar.
Logograflar mutaxassislik ehtiyojiga ko‘ra yurisprudensiya 
hamda notiqlik san’atini chuqur o'zlashtirishgan qonun 
himoyachisi sifatida himoyasidagi jabrlanuvchini demokratik 
sud hay’atida oqlash lozim bo‘lgan. Mas’uliyatli kasb bolganligi 
bois, logografîya bilan doimiy shug‘ullangan shaxslar 
keyinchalik davlat idoralarida xizmat qilishgan, atoqli davlat 
arbobi darajasiga ko‘tarilgan.
Eramizdan awalgi X—IX asrlarda notiqlik san’atining buyuk 
nomoyandalari Perikl, Kleon, Lisiy, Andokid, Isokrat, Isey, 
Likurg, Demosfen, Giperid, Dinarxkabi davlat arboblari
91

---

tarix sahnasiga ko‘tarildi. Ular bu davrda notiqlik san’ati 
nazariyasi va tarixiga doir maxsus asarlar yozish bilan bir 
qatorda amaliyotda ham faollik ko‘rsatdilar.
Perikl 
— eramizdan awalgi 500—429-yillarda yashagan 
mashhur notiq. 443-yilda xalq yig‘ini Periklni mamlakatning 
eng oliy lavozimi — birinchi strategi (strategiyani yaxshi bilgan 
mohir lashkarboshi) qilib saylaydi.
Perikl davlatni qonunlar asosida adolatli boshqardi. 
Mamlakat ijtimoiy hayotida demokratik ruh ustuvorlik qildi. 
Bu davr Afina davlatining siyosiy- iqtisodiy va madaniy 
jihatdan o‘sish davri bo‘ldi. Shuning uchun, Afina tarixida bu 
davr «Perikl asri» deb ham yuritiladi. Perikl asli harbiy 
shaxs bo‘lib, qo‘mondonlik lavozimida xizmat qilgan. Uzoq 
davom etgan Eron-Yunon urushida katta harbiy mahorat 
ko‘rsatadi, jonbozlik qiladi. Shu bois, yurtdoshlari e’tiboriga 
sazovor bo‘ladi. Perikl yirik notiq sifatida shuhrat qozondi. 
Uning notiqlik san’atidagi mahorati davlat arbobi darajasiga 
ko'taradi. Perikl mamlakatda ijtimoiy-siyosiy muhitni 
barqarorlashtirish bilan bir qatorda, ilm-ma’rifatlga ham katta 
e’tibor qaratdi. 0 ‘z atrofiga ilmli, ma’rifatlli, fozil kishilami 
to‘plab, ilmiy muhit yaratdi. Bu muhit vakillarining boshini 
silab homiylik qildi. 0 ‘z davrining buyuk allomalari Anaksagar, 
Suqrot, Gerodot, Sofokl, Fidiy kabilar Perikl tarbiyasini 
ko‘rgan, uning maktabidan ta’lim olgan buyuk siymolardir.
Periklning ibratli fazilatlaridan biri u, nafaqat donishmand 
notiq edi, balki yozma nutq ijod qiladigan iste’tod sohibi edi. 
U nutq matnini qog‘ozga tushirmasdan minbarga ko‘tarilmas 
edi. Bu xislat Periklni umrining oxirigacha tark etmadi. Aslida 
bu fazilat hamma davr notiqlariga ibrat bo‘ladigan fazilatdir.
Perikl og‘zaki va yozma nutqdarmantiqqa birinchi o‘rinda 
e’tibor qaratgan. Shu sababdan, keng auditoriya Periklning 
mantiq va tafakkurga yo‘g‘rilgan chiqishlariga maftun bo‘lardi. 
Boisi, Perikl o‘z nutqida kerakli dalil, hujjatlami shunday 
o‘rinli qo‘llaganki, natijada tinglovchi notiq mahoratiga tan 
berishi bilan birga hech bir shubha qilmagan.
92

---

Perikl yozma nutq matnlarida til masalasiga ham e’tibor 
qaratadi. Ma’ruzalarida esa talaffuz me’yorlari va mantiqiy 
urg‘u qoidalariga qat’iy amal qilishni odat tusiga kiritgan. U 
tuzgan matnlar ham mantiqiy, ham lisoniy jihatdan yuqori 
saviyada bo‘lgan. Zamondoshlarining ta’kidlashicha, Perikl 
ovozi jarangdor, jiddiy shaxs bo‘lgan tinglovchilami kulishga 
va kuldirishga mutlaqo harakat qilmagan. Bunday o‘ziga 
xosliklar Perikl nutqining salmog‘i va ahamiyatini yanada 
oshirgan.
Demosfen (taxminan 384—322) o‘z davrining yirik davlat 
arbobi va mohir notig‘i sifatida dong taratgan. Afinadagi 
demokratik kayfiyatdagi guruhning yo'lboshchisi. Notiqlik 
san’atidan dars bergan, sud mahkamalarida, yig‘ilishlarida 
nutq so‘zlagan (61 nutqi, 56 ma’ruzasi saqlanib qolgan). Butun 
umri davomida Afmaning mustaqilligi va Yunoniston 
polislarining Makedoniyaga qarshi birlashishi uchun kurashgan. 
Makedoniya podshosi Filipp Ilga qarshi qaratilgan bir 
qancha nutq so‘zlagan (bu nutqlar manbalarda “filippik” 
nomi bilan mashhur bo‘lganligi qayd etiladi). Hayotining 
so‘ngida dushmanlari ta’qibiga uchrab, Afinadan qochgan va 
zahar ichib o‘lgan. U dastlab, logograf sifatida sud nutqlarini 
yozish bilan mashg‘ul bo‘lgan Demosfen keyinchalik bu 
kasbdan qoniqmaydi. Bora-bora sud majlislaridan voz kechadi. 
Besh yuzlar Ittifoqi va Xalq majlislarida nutq so‘zlovchi 
mashhur notiq bo‘lishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi.
Olti-yetti ming kishi yig‘iladigan xalq majlislarida nutq 
so‘zlash uchun notiqda chuqur bilim, shijoat, matonat, 
ta’sirchan ovoz kabi tug‘ma fazilatlar bo‘lishi lozim edi. 
Yig‘ilish qatnashchilariga fikr, maqsad va g‘oyani aniq va lo‘nda 
tushuntirish uchun notiqdan tug‘ma iste’tod talab qilinar 
edi. Shuning uchun ham, xalq majlislarida qatnashuvchi 
notiqlaming asosiy qismi davlat arboblari edi. Bunday nufuzli 
yig‘inlarda nutq so'zlash notiqlik minbariga ko‘tarilish albatta 
oson kechmagan. Shu bois Demosfen o‘z ustida tinimsiz 
ishlaydi. Notiqlik san’atini ipidan-ignasigacha egallashga
93

---

harakat qiladi. Natijada, 352—322-yillar orasida Besh yuzlar 
ittifoqi va Xalq majlisi notig‘i sifatida shuhrat qozonadi. Afina 
davlatida dong taratadi. Afina davlatining tashqi ishlar vaziri 
lavozimiga saylanadi.
Albatta, Demosfenning shuhratli martaba pog‘onalariga 
ko‘tarilishi oson kechmadi. U o‘z baxtini tinimsiz mehnatdan 
topdi. Dastlab, Xalq majlisida so‘zga chiqqan Demosfenni 
qatnashchilar yaxshi qabul qilmadi. Chunki zalda tinimsiz 
shovqin ko‘tarilgan. Uning nutqiga ko'pchilik e ’tibor 
qaratmagan, hatto majlis ahli Demosfenni masxara qilib 
minbardan tushirib yuborishgacha boigan. Buning turli sabablari 
bor albatta. Birinchidan, Demosfen yosh bo‘lgan, tajribasizlik 
qilgan, ikkinchidan, yosh notiq ko‘pchilik tinglovchi oldida 
hayajonlangan. Hayajon natijasida, Demosfenning nutqidagi 
dalillar o ‘ziga ham soxtaga o‘xshab tuyulgan. Boz ustiga, ovoz 
tiniqligi sustlashgan. Hayajon kuchayib talaffuzi ko‘ngildagidek 
bo‘lmay, nutq mazmuni maromiga yetmagan. Oqibatda 
Demosfen minbami tark etishga majbur bo‘lgan.
Demosfenning yoshlik, tajribasizlikdan kelib chiqqan 
muvaffaqiyatsizligi uni o‘z ustida yanada tinimsiz mehnat 
qilishga undadi. Shunday kunlaming birida Demosfen yaqin 
do‘sti mashhur aktyor Satirni uchratadi. Demosfenning 
minbardagi muvaffaqiyatsizligidan voqif bo‘lgan Satir uni 
uyigataklif qiladi vaEvripid yoki Sofokl fojia(tragediya 
janri)laridan birorta monolog aytishni buyuradi. Demosfen 
Sofokl ijodidan bir monologni ifodali o‘qiydi. 0 ‘z navbatida, 
Satir ham ana shu monologni yoddan aytadi. Satir nutqini 
kuzatib turgan Demosfen xatolarini anglaydi, notiqlik 
faoliyatidagi notabiiyliklami sezadi. Notiqlik san’atida sahna 
aktiyoridek jon kuydirib, butun vujudi bilan mavzuga berilmasa 
obro‘- e ’tibor qozonmasligini, nutqi jonli va jozibali 
chiqmasligini tushunib yetadi. Demosfenning do‘sti Satir bilan 
bu tarixiy uchrashuvi so‘nggi notiqlik faoliyatida tub burilish 
yasadi. Notiqlik mo‘jizalarini puxta egallash yo‘lida izlanish 
hamda amaliy mashqlarga alohida e’tibor qaratdi.
94

---

Demosfenning notiqlik san’atini egallashdagi intilishlari 
o‘ziga xos, qiziqarli. So‘nggi notiqlar uchun maktab vazifasini 
o‘tadi desa mubolag‘a bo'lmaydi. U yerto‘la qaziydi va shu 
yerto‘lada so‘zlami adabiy til me’yorlari asosida to‘g‘ri talaffuz 
qilishni tinimsiz mashq qiladi. Amaliyot jarayonida o‘zini 
aktyorlardek tutadi. Butun borlig‘i bilan notiqlik sehriga beriladi. 
Bunday mashqlar oylab davom etadi. U yerto‘lada ovoz, 
diksiya, ifoda vositalarini qo ‘l, gavda harakati bilan 
moslashtirishga intiladi. Qomatni tik tutib, jiddiylikni doimiy 
saqlashni mashq qiladi. Demosfen jismoniy nuqsondan xoli 
bo‘lmagan. U nutq so‘zlaganda boshini mag‘rur tuta olmagan, 
boshi pastga egilib ketavergan. 0 ‘zidagi bu nuqsonni yo‘qotish 
uchun yerto‘la shiftiga boshi sig‘adigan chuqurcha kavlab 
boshini tiqib olgancha deklomatsiya qilgan, bu mashqlar 
soatlab davom etgan. Shuningdek, Demosfenning talaffuzida 
ham dastlabki faoliyati jarayonida nuqsonlar kuzatilgan. U