Yuristning nutq

5-§. Rim notiqligi
Eram izdan avvalgi asr boshlarida Rim istilochilari 
Yunoniston hududlarini ham egallab Rim imperiyasiga asos 
soldilar. Natijada, Yunonistonning buyuk madaniyati va san’ati 
imperiyaning barcha hududlariga o‘z ta’sirini ko'rsatdi, keng 
tarqala boshladi. Mashhur Yunon ilm -fan, madaniyat 
vakillari, san’at namoyandalari Italiya poytaxti Rimga keldilar. 
Xalqni o‘z san’ati namunalaridan bahramand qildilar, ilm- 
fan sirlarini o‘rgatishga kirishdilar.
Qadimiy Afina ma’rifatl, madaniyatning o‘chog‘i bo‘lib 
qoldi. Baribir, rimlik talaba uchun Afinada tahsil olish faxr 
hisoblanardi. Rim istilochilari zulmidan yunon madaniyati 
ozmi-ko‘pmi inqirozga yuz tutdi. Bu “nasiba”dan Yunon 
notiqlik san’ati ham bebahra qolmadi. Bir vaqtlar gullab 
yashnagan Afina davlatida notiqlik san’ati beqiyos taraqqiy
99

---

etgan bo‘lsa, bu jarayon endi sekin-asta Rimga ko‘cha boshladi. 
Afina jahon notiqlik san’ati yuksak taraqqiy etgan madaniyat 
markazi sifatida tarixda qoldi. Afina notiqligi barcha davrlar 
notiqlik san’ati rivojida yo‘lchi yulduz bo‘lib porlab kelmoqda.
Madaniyat markazi Rimga ko‘chgandan so‘ng Yunon 
notiqligi asosida Rim notiqlik san’ati taraqqiy eta boshladi. 
Tarixga murojaat qilinsa, eramizdan awalgi asr boshlarida 
Rim imperiyasida quldorlik siyosati kuchaygan bir davr edi. 
U davr qul va quldor o‘rtasidagi keskin kurashlar, quliaming 
noroziligiga sabab bo'lgan davr sifatida tarixda muhrlanib 
qolgan. Ana shunday keskin kurashlar jarayonida ijtimoiy 
siyosiy hayotda so‘z san’atiga e’tibor kuchaydi. Xalq orasida 
erkin fikrlash dimokratik ruh faollasha boshladi. Davlat 
arboblari bunday sharoitda harbiy qurol aslahalardan ko‘ra, 
notiqlik — so‘z san’ati bilan qurollanishga e’tibor qarata 
boshladilar. Natijada, notiqlik san’atiga ehtiyoj tug‘ilib, bu 
san’at tez rivojlana boshladi. Bu davr Rim notiqlik maktabidan 
Katon, aka-uka Grakxlar, Mark Antoniy, Sitseron kabi 
mashhur notiqlar yetishib chiqdi.
Katon 
— Rimning taniqli davlat arbobi va iste’todli 
notiqlaridan biri. Katon eramizdan awalgi 234—145-yillarda 
yashagan. Katon faoliyatini dastlab harbiy sohadan boshlagan. 
Rim imperiyasida lashkarboshi, senator lavozimlarida xizmat 
qilgan. 0 ‘z burchini ado etishda vatan va xalqiga mehr-sadoqat 
ruhi sezilib turgan.
Mark Portius Katon ma’rifatlli oilada tarbiya topgan. 
Yoshligidan so‘z san’ati — notiqlikka qiziqish uyg‘ongan. 
Sekin-asta notiqlik san’ati ruhida tarbiya topa boshlaydi. Katon 
favqulodda qobiliyat egasi edi. Shu bois u har qanday mavzuni 
yorqin va jonli bayon etish iste’todiga ega bo‘lgan. 0 ‘z oldiga 
qo'ygan maqsad sari intilish kuchli bo'lgan. Buni nutq 
matnlarini tayyorlash jarayonida ham sezish mumkin. U nutq 
jarayonida qiyoslash, qarama-qarshi qo‘yish usullarini 
qoyilmaqom qo‘llay olgan. Natijada, tinglovchilaming olqish 
va e’tirofiga sazovor bo‘lgan.
100

---

Katon nutqqa muayyan täyyorgarlik ko'rish afzalligini 
alohida ta’kidlaydi. Uning fikricha, notiq, awalambor, nutq 
mavzusini chuqur va atroflicha o‘rganishi lozim. Bu notiq 
uchun birlamchi shart deb qo‘yilgan. Shundagina notiq o‘z 
chiqishlarida muvaffaqiyat qozonadi, e ’tibor topadi deb 
qaragan. Katonning notiqlik san’atiga doir bunday fikrlari 
hozirgi vaqtda ham o ‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda. 
Katonning mashhur “Mavzuni chuqur o‘rgan, so‘zning o‘zi 
keladi” degan g‘oyasi notiqlar uchun dasturilamal vazifasini 
o‘tab kelmoqda.