Yuristlar malakasini oshirish markazi jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti

4-bob. Bola huquqlari bo‘yicha xalqaro m xanizmlar

1. Bola huquqlari bo‘yicha xalqaro institutsional tizimning umumiy tavsifi

2. Bola huquqlari bilan shug‘ullanuvchi xalqaro univ rsal xalqaro tashkilotlar

3. YUNISEF – bola huquqlarini himoya qilishga qaratilgan BMTning maxsus

organi sifatida

4. Bola huquqlari bilan shug‘ullanuvchi mintaqaviy xalqaro tashkilotlar

5. Bola huquqlariga ixtisoslashgan xalqaro nodavlat tashkilotlari

1. Bola huquqlari bo‘yicha xalqaro institutsional tizimning umumiy

tavsifi

Inson huquqlari, shu jumladan, bola huquqlari sohasidagi xalqaro

hamkorlikning rivojlanishi bu – umumbashariy masaladir. Bu boradagi

hamkorlikda barcha davlatlar ko‘p tomonlama yaqin aloqadorlik, t ng huquqlilik,

davlat suv

nit tini hurmat qilish, xalqaro huquq normalari va shartnoma

majburiyatlarini vijdonan bajarish tamoyillariga asoslanishi lozim. Jumladan,

hozirgi vaqtda bola huquqlari masalasiga xalqaro munosabatlarda ham tobora k ng

ahamiyat b rilmoqda.

Bola huquqlarini himoya etishga qaratilgan ko‘plab d klaratsiya, xartiya va

bitimlar qabul qilingan bo‘lib, ularda bolaning haq-huquqlarini himoya qilish

qoidalari va m ’yorlari mustahkamlangan. Ular to‘g‘risida oldingi bobda batafsil

to‘htalib o‘tdik. Ammo, qayd etish k rakki, huquqiy qoidalar va m ’yorlar

yaratilgani bilan u o‘z o‘zidan amalga oshib qolmaydi va o‘z o‘zidan samarali

bo‘lmaydi. Buning uchun, uni davlatlar tomonidan amalga oshirishi uchun, ularni

qo‘llab-quvvatlaydigan, kuzatib boradigan, bu borada davlatlar faoliyatini

muvofiqlashtirib turadigan xalqaro m xanizm lozimdir. Shuning uchun ham, bola

huquqlarining xalqaro himoyasi to‘g‘risida fikr yuritilganda, mazkur xalqaro-

huquqiy hujjatlarni amalga oshirishning m xanizmi sifatida, xalqaro institutsional

tizimga alohida e’tibor qaratish lozim

83

.

83

Xalqaro tashkilotlar to‘g‘risida batafsil ma’lumot olish uchun qarang: Mo‘minov A. Xalqaro tashkilotlar huquqi.

O‘quv qo‘llanma. –T.: JIDU, 2014; shuningd k, bola huquqlari bo‘yicha xalqaro tashkilotlar to‘g‘risida ma’lumotlar

---

81

Bola huquqlari bo‘yicha xalqaro institutsional tizim – o‘z faoliyati doirasida

bola huquqlari bo‘yicha davlatlararo hamkorlik olib borishga ko‘maklashuvchi

hamda uni muvofiqlashtirib boruvchi, b vosita bola huquqlari bo‘yicha xalqaro

norma ijodkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi xalqaro tashkilotlar va

organlarning tizimi.

Bugungi kunda bola huquqlarini himoya qilishning xalqaro institutsional

tizimi shakllanib ulgurdi. Mazkur xalqaro institutsional tizimning asosini – hozirgi

zamon xalqaro huquqining hosilaviy suby ktlari bo‘lmish xalqaro hukumatlararo

tashkilotlar tashkil etadi. Shu bilan birga, mazkur yo‘nalishda, ma’lum darajada

xalqaro huquqning ch klangan suby ktlari sifatida xalqaro nohukumat tashkilotlar

faoliyatini ham alohida ta’kidlash darkor.

Xalqaro hukumatlararo tashkilotlar – bu, a’zo-davlatlar irodasi bilan

lgilanadigan hajmda mustaqil irodaga va davlatlarning huquq va

majburiyatlaridan k lib chiqadigan hosilaviy huquq va majburiyatlarni bajarish

uchun zarur bo‘lgan organlarga ega bo‘lib, siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ilmiy-

xnikaviy, huquqiy va boshqa sohalarda hamkorlikni amalga oshirish uchun

xalqaro shartnoma asosida va xalqaro huquqqa muvofiq tuzilgan davlatlarning

birlashmasidir.

84

Mazkur xalqaro institutsional tizimda Birlashgan Millatlar Tashkilotining

o‘rni va rolini alohida ta’kidlash lozim. Xalqaro miqyosda Birlashgan Millatlar

Tashkilotining tashkil topishi va uning Nizomining ta’sis etilishi insoniyat tarixida

muhim siyosiy voq a bo‘ldi. Inson huquqlari, shu jumladan, bola huquq va

erkinliklarini himoya qilish sohasida ushbu xalqaro tashkilotning asosiy maqsad va

tamoyillaridan biri - bolaning barcha huquq va erkinliklarini ta’minlash, samarali

amalga oshirish va ularga rioya qilish sohasidagi xalqaro hamkorlikdan iborat.

Xalqaro tashkilotlar va davlatlar tomonidan bola huquqlari va erkinliklarini himoya

oli uchun qarang: Mo‘minov A., Tillabayev M. Bola huquqlari. El ktron darslik. –T.: JIDU, 2011; Raxmonov B.

Maxmudov F. Bola huquqlarini himoya qilishning xalqaro-huquqiy asoslari. –T.: CHASHMA PRINT, 2011.;

Xakimov R. D tstvo: Probl

 i p rsp ktiv : [1946-2006]. –T.: O’zbekiston, 2006.; Mo‘minov A., Tillabayev M.

Inson huquqlari. Darslik. 2-nashr. –T.: Adolat, 2013.

84

. - .: 

, 1999. –  . 250.

---

82

qilish sohasida amalga oshirilayotgan ishlar, turli tadbirlar hamda ushbu tashkilot

va davlatlarning bola huquqlari va erkinliklarini himoya qilishdagi roli va

ahamiyati kabi muhim masalalar ushbu sohani mukammal o‘rganishni va har

tomonlama chuqur tahlil etishni talab qiladi. Shu nuqtai nazardan, bola huquqlari

bo‘yicha mintaqaviy m xanizmlarni ham o‘rganish muhim ahamiyatga egadir.

Chunki turli mintaqalarda bola huquqlarini himoya qilishni univ rsal himoya

qilishga nisbatan yaxshiroq amalga oshirish mumkin. Butun dunyo davlatlarining

o‘zaro tushunishiga ko‘ra, biror mintaqadagi davlatlar bir-birini t zroq

tushunadilar.

Ma’lumki, davlatlarning bola huquqlariga oid xalqaro hamkorligi turli

shakllarda ifodalanadi: ya’ni davlatlar bolaning qanday huquq va erkinliklari

hurmat qilinishi va amal qilinishi lozimligi bo‘yicha yagona univ rsal standartlar

ishlab chiqadilar; davlatlar xalqaro k lishuvlar bo‘yicha majburiyatlar olishida,

o‘zining milliy tartibini o‘rnatishi doirasida ushbu standartlarga rioya qiladilar;

davlatlar o‘zlariga olgan majburiyatlariga rioya qilishlarini nazorat qilish bo‘yicha

maxsus nazorat m xanizmini tuzadilar.

mak, bola huquqlarini himoya qilish bo‘yicha xalqaro hamkorlik nafaqat

davlatlar tomonidan, balki shu bilan birga, xalqaro hukumatlararo tashkilotlar va

xalqaro nohukumat tashkilotlar doirasida ham amalga oshiriladi. Xalqaro

hukumatlararo tashkilotlarga Birlashgan Millatlar Tashkiloti, uning ixtisoslashgan

tashkilotlari kabi univ rsal tashkilotlarni hamda Yevropa K ngashi, Yevropada

xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti, MDH kabi mintaqaviy xalqaro tashkilotlarni

kiritishimiz mumkin.   Bola huquqlariga oid xalqaro nohukumat tashkilotlariga

Xalqaro Qizil Xoch Qo‘mitasi, Save children, SOS Kinderdorf kabi xalqaro

nohukumat tashkilotlarni misol qilish mumkin.

Bolalarning huquq va erkinliklari amalga oshishini nazorat qiluvchi

muassasalar vazifasi, vakolati hamda ish yuritish shakliga qarab bir n cha guruhga

bo‘linishi mumkin. Avvalo, ular xalqaro muassasalarga va har bir mamlakatda

tashkil qilinadigan, ya’ni milliy muassasalarga bo‘linadi.

---

83

Xalqaro tashkilotlarning faoliyati shunday tashkilotga a’zo bo‘lgan hamma

mamlakatlarga tatbiq etilsa, alohida mamlakatlarda tashkil qilinadigan

muassasalarning faoliyati faqat shu mamlakat doirasida amalga oshiriladi. Inson

huquqlari, shuningd k, bola huquqlari va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlariga

rioya etilishini nazorat qiluvchi muassasalar tashkil etilishiga qarab, davlat

muassasalariga hamda nodavlat muassasalariga bo‘linadi. Davlat muassasalari

davlat organlari tizimida tashkil qilinib, davlatning nazorat funksiyasini bajaradi va

aksariyat hollarda majburiy qarorlar qabul qilsa, nodavlat muassasalari davlat

organlari tizimiga kirmaydi hamda ularning qarorlari tavsiya etuvchi xarakt rga

ega bo‘ladi. D mak, inson huquq va erkinliklari ayrim mamlakatlarda, davlat

muassasalari va shu mamlakatda tashkil qilinadigan milliy davlat muassasalari

tomonidangina emas, balki xalqaro tashkilotlar tomonidan ham nazorat qilinadi.

Sababi, inson hamma yerda t ng tug‘iladi va u eng oliy qadriyat hisoblanadi. Har

bir kishi millati, irqiga qarab biron-bir kamsitishga uchramasligi yoki boshqa

kishilarga nisbatan h ch qanday imtiyozga ega bo‘lmasligi k rak. Shu asnoda,

hamma yerda inson huquq va erkinliklari bir xilda bo‘lishini ta’minlash maqsadida

ularning amalga oshishini nazorat qiluvchi xalqaro tashkilotlarning mavjud

bo‘lishiga zarurat tug‘iladi.

Xalqaro hukumatlararo tashkilotlar univ rsal va mintaqaviy tashkilotlarga

bo‘linadi. Univ rsal xalqaro tashkilotlarga BMT va uning ixtisoslashgan

tashkilotlari kiradi. Bu tashkilotlarning inson huquqlari sohasidagi faoliyati

xususida fikr yuritadigan bo‘lsak, ularning faoliyati katta ahamiyatga egadir.

BMT tizimidagi turli organlar xalqaro shartnomalarga rioya qilish yuzasidan

nazoratni amalga oshiradi. Ular, odatda, ikki turga bo‘linadi: ya’ni EKOSOS,

Inson huquqlari bo‘yicha k ngash, Inson huquqlari bo‘yicha Oliy bosh

komissarlik, YUNISEF kabi uning Nizomidan k lib chiqib tuzilgan organlari

hamda Bola huquqlari qo‘mitasi kabi, davlatlarning o‘z majburiyatlarini bajarishi

yuzasidan taqdim qiladigan ma’ruzalarini hamda xususiy shikoyatlarni ko‘rib

chiqish uchun tashkil etilgan nazorat yoki konv nsiyaviy organlar.

---

84

Bunday konv nsiyaviy organlar muayyan xalqaro shartnoma asosida tuziladi

va mazkur shartnoma qoidalarining bajarilishini nazorat qilib boradi. Aynan tashkil

qilish asoslaridan k lib chiqib, ular «shartnomaviy organlar», «impl

ntatsiyaviy

organlar», «konv nsiyaviy organlar» kabi nomlar bilan ham yuritiladi

85

.

Xalqaro tashkilotlarning o‘zi xalqaro hukumatlararo va xalqaro nohukumat

tashkilotlariga bo‘linadi. Xalqaro hukumatlararo tashkilotlarni ham, odatda, ularga

a’zolik nuqtai nazaridan