“Yupqa qatlamlar fizikasi va texnologiyaSI”

Tayanch so’zlar:
Oje-elektron, kimyoviy tarkib, yupqa yuza qatlam, Mendeleyev jadvali, elementning tartib nomeri, kimyoviy bog’lanishlar, metallshunoslik, kataliz, yuzalarni yemirish, oje-jarayon, elektron tuzilish, elektron sathlar, atomlar to’plami, valent elektronlar, Pauli prinsipi, negiz yoki o’zak(ostovnыye) elektronlar, atom yadrosi, elektronlar konfigurasiyasi.
Savollar

1. 
   Oje-elektronlarning spektroskopiyasi.
   
2. 
   Qattiq jismlarni elektron tuzilishi. Elektron sathlar qanday belgilanadi?
   
3. 
   Zonalar va elektron sathlar nima?
   
4. 
   Metall, yarimo’tkazgich va dielektriklarning zonaviy tuzilishini tushuntiring.
   
5. 
   Oje-elektronlarning spektroskopiyasi usulining asosiy afzalliklari.
   
6. 
   Ge atomining elektron konfiguratsiyasini yozing.
   
7. 
   ßdroga eng yaqin joylashgan sath qanday belgilanadi, bu sathda nechta elektron bo’lishi mumkin?
   
8. 
   Qanday qilib materiallarni ularning zonaviy strukturalariga qarab farqlash mumkin?
   

Adabiyotlar:
1. 200-212 betlar
2. 11-17 betlar

3. 
   17-26 betlar
   

4. 16-34 betlar
5. 20-61 betlar
15-ma’ruza


Reja

1. 
   Oje-jarayon va uning bosqichlari.
   
2. 
   Oje-elektronlarni energiyasini hisoblash formulalari.
   
3. 
   Oje-jarayonda oje-elektronlarni chiqish chuqurligi ().
   

OJE - JARAYoN
Energiyasi etarli darajada katta bo’lgan birlamchi elektron jism atomlarining ichki sathlarining bittasidan, masalan, K dan elektron urib chiqarish mumkin. Bu bo’sh qolgan joy tezda (10^-12 - 10^-13 sek ichida) yuqori sathlardan biridagi (masalan, L₁ dagi) elektronning o’tishi bilan to’ladi. Bu o’tish natijasida E_k -E_L energiya ajralib chiqadi. Bu energiya xarakterli rentgen nurlanish holida ajralishi mumkin yoki boshqa (masalan,L₂) sathdagi elektronga berilishi mumkin. Agar aytilgan energiya elektronga berilib uni vakuumga chiqarsa ko’rib o’tilgan jarayon oje - jarayon, uchib chiqqan elektron esa oje-elektron deyiladi. Bu o’tishlar quyidagicha belgilanadi: KL₁ L₂
Demak oje-jarayon uchta bosqichdan iborat bo’lar ekan:
1) ichki sathlarning birida vakant (bo’sh) joy hosil bo’ladi;

2. 
   yuqoridagi sathlardan biridagi (yoki valent zonadagi) elektron bilan vakant joy to’ldiriladi;
   
3. 
   a
   jralib chiqqan energiya yuqori sathlardagi yoki valent zonadagi elektronlardan biriga berilib uni vakuumga chiqaradi. (Ajralib chiqqan energiya albatta to’ldiruvchi elektron joylashgan sathdagi yoki undan yuqoridagi sathlardagi elektronga beriladi).
   

15.1-rasmda oje-o’tishlarga ayrim misollar keltirilgan. Oje-elektronlarning energiyasi E_wxy umumiy holda taxminan quyidagiga teng bo’ladi:

E_wxy = E_w - E_x - E_y (15.1)
w - vakansiya hosil bo’lgan sath: x - vakansiyani to’ldirish uchun elektron bergan sath: y - oje-elektron uchib chiqqan sath.
Oje-elektronlarning energiyasini aniqroq hisoblash uchun quyidagi empirik formuladan foydalanish mumkin:
E_wxy=E_w(z)-E_x(z)-E_y(z)-1/2{E_y(z+1)-E_y(z)+E_x(z+1)-E_x(z)}-j_a (15.2)
Bu erda, z - tekshirilayotgan elementning tartib nomeri, j_a -oje-elektronlarni qabul qilib olayotgan elektrod (analizator)ning chiqish ishi.
Demak, oje-jarayon uchun kamida 2 ta elektron sath bo’lishi kerak ekan. Shuning uchun ham N va Ne atomlari uchun oje-o’tish ro’y bermaydi. Elementning tartib nomeri oshib borgan sari unda ro’y beradigan oje-o’tishlarning soni ham ortib, ya’ni har xil energiyali oje-elektronlar hosil bo’ladi. Har qanday elementdagi bir necha oje-o’tishlar energiyasi, boshqa elementdagi oje-o’tishlarning energiyasi bilan hech qachon bir xil bo’lmaydi. ß’ni oje-elektronlarning energiyasini analiz qilib har qanday elementni aniqlash mumkin.
Oje-elektronlarning chiqish chuqurligi l, ikkilamchi elektronlarning erkin yo’l uzunligiga teng bo’lib, ularning energiyasiga bog’liq bo’ladi. Bu chuqurlik elementning turiga unchalik bog’liq emasligi tajribada aniqlangan. 15.2-rasmda barcha elementlar uchun universal bo’lgan oje-elektronlar energiyasi va chiqish chuqurligi orasidagi


15.2-расм. Оже-электронлар чиšиш чуšурлиги ва энергияси орасидаги боғланиши ифодаловчи эгри чизиš.

bog’lanish E_oje(l) berilgan. Rasmdan ko’rinadiki l ning qiymati E_oje - 50 -100 eV bo’lgan oraliqda eng kichik va bor yo’g’i 5-6 E ni tashkil qiladi.