Yun phonetikos tovushga, tovush chiqarishga oid; tovushli, ovozli



Download 107,47 Kb.
Pdf ko'rish
Sana27.02.2021
Hajmi107,47 Kb.
#60418
Bog'liq
Fonetika - Vikipediya



Fonetika

Fonetika (yun. phonetikos — tovushga,

tovush chiqarishga oid; tovushli, ovozli)

— 1) tilshunoslikning nutq tovushlarining

hosil boʻlish usullarini va akustik

xususiyatlarini; boʻgʻin, nutqning pauza

bilan ajraluvchi qismlarini oʻrganuvchi

boʻlimi. Shu bilan birga, ayrim

tilshunoslar F. doirasiga tovush

birliklarining yozuvdagi ifodalari (grafika)

va maʼnoli birliklarning yozilish qoidalari

(imlo)ni ham qoʻshib, uning oʻrganish

obʼyektini yanada kengaytiradilar (rus




olimi L. V. Shcherba). Oʻzbek

tilshunosligida F. doirasida, asosan, nutq

tovushlari [ularning artikulyatsion,

akustik, perseptiv (psixofonetik) va

funksional tomonlari| va ohang (boʻgʻin,

sintagma, urgʻu va boshqalar) oʻrganiladi.

Nutqning tovush tomoni segment (lot.

segmentum — qirqim, parcha, boʻlak) va

ustsegment (supersegment) birliklarga

boʻlinadi. Segment birliklar ketmaket

joylashadi (bir vaqtning oʻzida 2 ta

tovushni talaffuz qilib boʻlmaydi).

Shuning uchun ularni silsilali yoki

ketmaket birliklar deyish mumkin. U

stsegment birliklarga urgʻu va ohang

(intonatsiya) kiradi. Bu birliklar segment




birliklar ustiga qoʻyiladi va ularga turlicha

tus beradi.

Har qanday nutq tovushi, avvalo, nutq

aʼzolarining harakati tufayli talaffuz

etiladi, yaʼni fiziologik xususiyatga ega.

Ikkinchidan, u havoning maʼlum elastik

jiyemni tebratishidan hosil boʻladi;

demak, uning akustik (fizik) jihati bor.

Uchinchidan, muayyan soʻz va

morfemaning maʼno tomoni bilan tovush

qobigʻi birgalikda inson ongida

shakllanadi, zero inson maʼlum tovushlar

majmuini eshitish bilan qabul qilar ekan,

ushbu majmu zaminidagi maʼnoni idrok

etadi, bu perseptiv (psixofonetik)

xususiyat sanaladi. Va nihoyat, eng




muhimi, nutq maʼlum vazifani bajaradi,

binobarin, funksional qimmatga ega.

Nutq tovushlari yuqoridagi

xususiyatlariga koʻra turli nuqtai

nazardan oʻrganilishi mumkin. F. tilning

tovush tizimini qaysi jihatdan oʻrganishi

(maqsadi) nuqtai nazaridan quyidagi

turlarga boʻlinadi: umumiy F.; tarixiy

(diaxron) F.; tasviriy (sinxron) F.; qiyosiy F.;

eksperimental F. Yuqoridagilar bilan birga

xususiy F. ham ajratiladiki, unda barcha

fonetik xususiyatlar aniq bir til misolida

oʻrganiladi.

Umumiy F. barcha tillar uchun umumiy

boʻlgan fonetik xususiyatlarni (nutq

tovushlarining hosil boʻlishi, ularning




universal tasnifi, tovushlarning birikish

qonuniyatlari, yondosh tovushlardan

birining ikkinchisiga taʼsiri va

boshqalarni) oʻrganadi. Umumiy F.

xususiy F. materiallariga asoslanadi.

Tarixiy F. tilning fonetik tizimini tarixiy

taraqqiyotida, rivojlanish jarayonida

oʻrganadi. Tasviriy F. esa muayyan til

fonetik tizimining hozirgi holatini

oʻrganadi. Qiyosiy F. ikki til fonetikasini,

qarindosh tillar tovush tizimini bir-biriga

qiyoslaboʻrganadi. Eksperimental F.

nutqtovushlarini, fonetik hodisalarni

maʼlum texnik vositalar yordamida

oʻrganadi.



Nutq tovushlarining hosil boʻlish

mexanizmini oʻrganish 17-asrda

boshlangan boʻlib, bu hol karsoqovlarni

oʻqitish ehtiyojidan kelib chiqqan

(ispaniyalik X. P. Bonet, angliyalik J.

Uilkins, niderlandiyalik I. Amman

asarlari). Tilningtovush tomonini har

jihatdan lintvistik nuqtai nazardan

oʻrganish birinchi marta nemis olimi E.

Ziversning "Tovush fiziologiyasi asoslari"

(1876, 2nashri "Fonetika asoslari" deb

nomlanadi, 1881) asarida kuzatiladi.

Rossiyada umumiy F.ning rivojiga I. A.

Boduen de Kurtene va uning shogirdlari

V.A. Bogoroditskiy va L. V. Shcherbalar

oʻz asarlari bilan muhim hissa qoʻshdilar.




F. tilning boshqa sohalari bilan bogʻliq,

chunki tovush, urgʻu va ohangsiz boʻgʻin,

soʻz, soʻz birikmasi va ran boʻlmaydi. Shu

tufayli F. leksika, morfologiya, sintaksis

va stilistika bilan bogʻliq til bosqichi deb

qaraladi. Oʻzbek tili F.si ham chuqur

oʻrganilmoqda. Oʻzbek tilining tasviriy

F.sini tadqiq qilishda V. V. Reshetov, Sh.

Shoabdurahmonov, F. Abdullayev, A.

Gʻulomovlar; oʻzbek tili F.sini 60-yillar

oxiridan eksperimental oʻrganishda A.

Mahmudov va S. Otamirzayevalar; oʻzbek

tilining tarixiy F.sini oʻrganishda F.

Abdullayev, Gʻ. Abdurahmonov, A.

Rustamov, Q. Mahmudov, H. Neʼmatov, E.

Umarovlarning xizmatlari katta.




F. fonologiya bilan uzviy bogʻliq. 2)

maʼlum tilga xos tovushlarning akustik va

artikulyatsion (fiziologik) xususiyatlari,

muayyan tilning fonetik tuzilishi. Mas,

oʻzbek tili fonetikasi.

Matusevich M. I., Vvedeniye v obshuyu

fonetiku, M., 1959; Reshetov V. V.,

Uzbekskiy yazik, ch. 1. Vvedeniye.

Fonetika, T., 1959; Xozirgi oʻzbek

adabiy tili, 1j., T., 1966;Baskakov N. A.,

Sodiqov A. S, Abduazizov A. A.,

Umumiy tilshunoslik, T., 1979; Hozirgi

oʻzbek adabiy tili, 1qism, T., 1980;

Sravnitelnoistoricheskaya grammatika

Adabiyot



tyurkskix yazikov. Fonetika, M., 1984;

Neʼmatov H., Oʻzbek tilining tarixiy

fonetikasi, T., 1994; Reformatskiy A.A.,

Vvedeniye v yazikovedeniye, M., 1998.

Abduhamid Nurmonov.

Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-

2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.



  So‘nggi tahrir 8 oylar avval Malikxan tomonidan amalga oshirildi  

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).


Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,

Vikipediyaga yordam berishingiz

mumkin. 

Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

"

https://uz.wikipedia.org/w/inde



x.php?

title=Fonetika&oldid=2061589



dan olindi 



Download 107,47 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish