«Юксалиш чорва саҳовати» Фермер хўжалигининг иқтисодиётдаги ахамияти

«Юксалиш чорва саҳовати» Фермер хўжалигининг иқтисодиётдаги ахамияти

«Юксалиш чорва саҳовати» Фермер хўжалиги – Ўзбекистон иқтисодиётининг муҳим тармоғи ҳисобланади. Бу тармоқ мамлакат аҳолисининг озиқ-овқат маҳсулотларига, қайта ишлаш саноати тармоқларининг эса хомашёга бўлган талабини қондиради. Озиқ-овқат маҳсулотларининг 90 фоизга яқини аграр тармоқда тайёрланади.
«Юксалиш чорва саҳовати» Фермер хўжалиги республикамизнинг истеъмол бозорига озиқ-овқат маҳсулотлари ва қайта ишлаш саноатига хомашё етказиб бериш билан бирга, «Юксалиш чорва саҳовати» Фермер хўжалиги машинасозлиги, кимё саноати каби бир қатор тармоқлар маҳсулотлари учун кафолатли бозор бўлиб ҳам ҳисобланади. Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларни, жумладан, аграр ислоҳотларни амалга ошириш масаласи кўплаб олимлар томонидан ўрганилган, аммо аграр соҳани ривожлантиришда ерга эгалик муносабатларини амалга оширишнинг устувор йўналишлари масаласи етарли даражада ўрганилмаганлиги мавзунинг долзарб эканлигини тавсифлайди.
Бозор асосларини вужудга келтириш иқтисодиётни ислоҳ қилишнинг асосий вазифаси бўлиб, улар мулкчилик муносабатларини ўзгартириш, бозор тузилмаларини шакллантириш, молия ва банк тизимини қайта ташкил этиш, барча даражадаги бошқарувнинг мутлако янги тизимини барпо этиш каби энг муҳим жиҳатларни ўз ичига олади.
Иқтисодий ислоҳотларнинг бутун занжирида аграр соҳадаги ўзгаришларга ғоят катта аҳамият берилмоқда. Бу эса аҳолининг аксарияти Фермер да яшаши, иқтисодиётнинг аграр-саноат тарзида эканлиги ҳамда ҳаётий муҳим муаммоларни ҳал қилишда «Юксалиш чорва саҳовати» Фермер хўжалигининг тутган ўрни билан боғлиқ.
Бугунги кунда «Юксалиш чорва саҳовати» Фермер хўжалигининг иқтисодиётимиздаги, ҳаётимиздаги ўрни ерга мулкчилик муносабатлари соҳасидаги муаммоларни ҳал этишни талаб этмоқда. Ҳозир аграр тармоқ ялпи ички маҳсулотнинг тўртдан бир қисмини ишлаб чиқармоқда. Мамлакатимиз ишлаб чиқариш ва интеллектуал салоҳиятининг ярмидан ортиғи муайян тарзда бевосита «Юксалиш чорва саҳовати» Фермер хўжалиги билан боғлиқ. Фермер хўжалик маҳсулоти мамлакатга валюта тушумларининг 55 фоизидан ортиғини таъминлайдиган муҳим экспорт манбаларидан бири ҳисобланади. Бу масаланинг иқтисодий жиҳатидир.
Ижтимоий соҳада эса – мамлакатнинг Фермер жойларида истиқомат қиладиган аҳолиси катта қисмининг, балки бутун республика аҳлининг турмуш даражаси, унинг моддий фаровонлиги Фермер хўжалигидаги ишларнинг аҳволига, уни ривожлантиришнинг тезкорлиги ва самарадорлигига боғлиқ.
Шу боис мустақиллигимизнинг биринчи кунларидан бошлабоқ биз Фермер хўжалигини ислоҳ қилишга жиддий эътибор қаратдик.
Кейинги йилларда бу соҳада амалга оширилган ишлар ҳақида тўхталиб ўтадиган бўлсак:
Биринчидан, Фермер да аграр ва иқтисодий муносабатларни ислоҳ қилишнинг ҳуқуқий асослари барпо бўлаётгани ҳақида тўхталиб ўтишимиз “Ижара тўғрисида”ги, “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”ги, “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги ва бошқа бир қатор қонун ва ҳужжатлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, ҳукумат қарорлари Фермер да янги ҳуқуқий муносабатларни жорий этиш, кўп укладли иқтисодиётни шакллантириш, тадбиркорликни, фермер ва деҳқон хўжаликларини ташкил этишда ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилди.
«Юксалиш чорва саҳовати» Фермер хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг ижтимоий таркиби тубдан ўзгарди. Унда нодавлат секторининг улуши 98 фоизга етди. Ҳозирги вақтда Фермер хўжалигида 66 мингдан ортиқ фермер хўжаликлари фаолият кўрсатмоқда.
Иккинчидан, Фермер да хўжалик юритиш механизмининг мутлақо янги асослари, Фермер хўжалигини молиявий таъминлаш ва суғурталаш, ишлаб чиқарилган маҳсулот ва Фермер қа берилган Фермер хўжалик техникаси, ёқилғи, минерал ўғитлар учун ўзаро ҳисоб-китобларнинг янги тизими ишлаб чиқилди ва жорий қилинди. «Юксалиш чорва саҳовати» Фермер хўжалиги корхоналарининг иқтисодий мустақиллиги кенгайиб ерга мулкчилик муносабатлари ўзгарди. «Юксалиш чорва саҳовати» Фермер хўжалиги маҳсулотларини сотиб олишда шартномавий нархлар тизими кенг қўлланила бошлади.
Ўзбекистон Марказий Осиёнинг қулай худудида жойлашган. Унинг ҳудудида азалдан инсоният учун ниҳоятда керакли ҳисобланган турли хилдаги Фермер хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқарилди. Чунки бу ҳудудда табиий- иқлим шароитлар етарлидир. Жумладан, Республикада йиллик самарали температура 26-30° ни ташкил этиб, қуёшли соат 3600дан ортиқ бўлиб, бир йилда бирнеча марта ҳосил олиш имконини беради.
Ўзбекистоннинг жами ер майдони 44.4 млн. гектар (2004 й.) бўлиб, шундан 50,8 фоизини турли хилдаги Фермер хўжалик корхоналари, ташкилотлари ҳамда деҳқон хўжаликлари фойдаланадилар: уларнинг йиғиндиси мамлакат Фермер хўжалигини ташкил этади. Унинг асосий мақсади тармоқда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар билан мамлакат аҳолисининг истеъмол товарларига, қайта ишлаш саноатини эса хомашёга бўлган талабларини қондиришдир². Бунинг учун:
- аҳоли бирданига истеъмол қиладиган сифатли Фермер хўжалик маҳсулотларини барча талабларни қондирадиган даражада ишлаб чиқариш;
-қайта ишлаш саноати корхоналарининг Фермер хўжалик маҳсулотларига бўлган талабини қондириши лозим³.
Ҳозирги даврда, бу тармоқда аҳоли истеъмол қилаётган товарларнинг 95 фоизидан кўпроғи ишлаб чиқарилмоқда. Улар ўсимликчилик ҳамда чорвачилик маҳсулотларидан иборатдир. 2004 йилда Ўзбекистон Республикаси ялпи ички маҳсулотининг 26,8 фоизи Фермер хўжалигида яратилган. Шу йилда барча саноат тармоқларида мамлакат ялпи ички маҳсулотининг 17,1 фоизи, қурилишда эса 4,5 фоизи яратилган. Рақамлар Фермер хўжалик тармоғининг мамлакат иқтисодиётидаги ўрни улкан эканлигидан далолат бермоқда. Шу йилда Фермер хўжалигида фаолият кўрсатаётган барча турдаги тадбиркорлар томонидан 4732,0 млрд сўмлик ялпи маҳсулот яратилган. У асосан 3535,4 минг тонна пахта, 6017,1 минг тонна дон, 3315,9 минг тонна сабзавот, 846,3 минг тонна мева, 996,3 минг тонна гўшт, 427,8 минг тонна сут, 671,5 минг дона қоракўл тери, 1859,9 млрд дона тухум ва бошқа Фермер хўжалик маҳсулотларидан ташкил топган.
Барча турдаги Фермер хўжалик маҳсулотларни ишлаб чиқаришда республика иқтисодиётида банд бўлган меҳнат ресурсларининг 31 фоизга яқини қатнашган.
Лекин Республика Фермер ларида жами аҳолининг учдан икки қисми яшайди. Ишлаб чиқарилган барча маҳсулотлар 26 млн. гектарга яқин Фермер хўжалик ерларидан олинган, шундан 3691,5 минг гектари экинзор.
Мамлакат деҳқончилиги суғоришга асосланганлиги учун катта миқдордаги сув ресурсларини талаб этади. Лекин бу талаб ички сув ресурслари билан атиги 40 фоизгагина қондирилмоқда. Бундай ҳол Амударё ҳамда Сирдарё хавзаларидан катта миқдордаги сув ресурсларини жалб этишни талаб этади. Ҳозирги даврда Фермер хўжалигида 42-46 млрд м3 сув ресурсларидан фойдаланилмоқда. Табиатда ер ва сув ресурслари чекланган, улар такрор ишлаб чиқарилмайдиган ресурслар ҳисобланади. Шунинг учун уларнинг ҳар бир гектаридан, М³дан тадбиркорлик билан фан-техника ютуқларини жорий этиб, йил давомида тўлиқ ва самарали фойдаланиш лозим⁴.
Фермер хўжалик маҳсулотларини етиштиришда саноат корхоналарида ишлаб чиқарилаётган кўплаб Фермер хўжалик техникалари, кимёвий воситалар, ёқилғи, ёнилғи, ёғловчи материаллар ва бошқа воситалардан фойдаланилмоқда. Масалан, тармоқда 2004 йилда 78,9 мингга яқин турли хилдаги тракторлар, 22,7 мингтадан кўпроқ юк ташиш машиналари, 4,4 мингтага яқин ғалла йиғиштирадиган, бир мингтага яқин пахта терадиган камбайинлар, кўплаб бошқа техникалардан фойдаланилган.
Тармоқ миқёсида ерларнинг унумдорлигини, экинларнинг эса хосилдорлигини ошириш мақсадида 332,7 минг тонна минерал ўғитлардан фойдаланилган. Фермер хўжалигида ишлаб чиқилаётган маҳсулотларни жаҳон бозорига чиқарилиши натижасида Ўзбекистоннинг мавқеи ошиб бормоқда. Ҳозирги даврда А ва Е типдаги пахта толасини ишлаб чиқариш бўйича жаҳонда Хитой, АҚШ, Ҳиндистон ва Покистон давлатларидан сўнг бешинчи ўринни, уларни экспорт қилиш бўйича эса 2-ўринни эгаллаб келмоқда.
Шунинг билан биргаликда Ўзбекистон жаҳон бозорига ниҳоятда сифатли бўлган қоракўл терисини, пилласини, сабзавот, полиз ва боғдорчилик маҳсулотларини олиб чиқиб сотмоқда. Лекин Республиканинг бу борадаги салоҳиятидан тўлиқ фойдаланилаётгани йўқ. Уни ижобий ҳал этиш учун тармоқда етиштирилаётган Фермер хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаб, жаҳон бозорига тайёр маҳсулотларни чиқариш лозим. Бу борада сўнги йилларда чет эл инвестицияларини жалб этиб катта ишлар амалга оширилмоқда. Уларни келажакда жадал суръатлар билан ривожлантириш сиёсий, иқтисодий ҳамда ижтимоий жи³атдан мақсадга мувофиқдир.
Ҳозирги даврда мамлакат аҳолисининг Фермер хўжалик маҳсулотлари билан таъминлаш даражаси йил сайин ортиб бормоқда. 2004 йилда республика аҳолисининг жон бошига 160 кг.га яқин ун маҳсулотлари, 135 кг. пахта хом ашёси, 127 кг сабзавот маҳсулотлари, 34 кг.дан кўпроқ картошка, 38 кг. гўшт, 164кг. сут ҳамда 72 донага яқин тухум ишлаб чиқарилган. Демак, мамлакатда аҳолининг унга ва ун маҳсулотларига бўлган талаби қондирилган. Келажакда унинг сифатини яхшилашга алоҳида эътибор бериш талаб этилади. Лекин бошқа маҳсулотлар бўйича халқимизнинг медицина меъёрлари бўйича талаби тўлиқ қондирилганича йўқ. Бундай хол Ўзбекистонда Фермер хўжалигини янада жадал суръатлар билан ривожлантирилишини тақозо этади.
Сўнги ўн йилларда бу борада муайян ишлар амалга оширилди. Жумладан, мамлакат Фермер хўжалигида эркин бозор иқтисоди талабларига мос иқтисодий муносабатларни шакллантириш имкониятини берадиган, ҳуқуқий, ташкилий, иқтисодий ҳамда ижтимоий ислоҳотлар босқичма-босқич қатъий ишонч билан амалга оширилишини таъминлаб берадиган тадбирлар ишлаб чиқилиб, изчиллик билан ҳаётга жорий этилмоқда. Масалан, ер фуқароларга умурбод мерос қолдириш ҳуқуқи билан бепул берилмоқда, фермер хўжаликларига эса 30 йилдан 50 йилгача бўлган муддатга фойдаланиш учун ижарага берилмоқда. Фермер да мулк ислоҳоти натижасида мулкдорлар синфи барқарор равишда шаклланиб, ривожланмоқда.⁵
Барча пахта, ғалладан ташқари бошқа маҳсулотларни етиштириб, уларни сотишда эркинлик берилди. Тадбиркорларга ишлаб чиқаришини ривожлантириш учун турли хилдаги имтиёзли кредитлар берилган. Лекин амалга оширилаётган тадбирлар ўсиб бораётган талабни тўлиқ қондира олмайди. Шунинг учун Фермер хўжалигида амалга оширилаётган барча турдаги ислоҳотларни эркинлаштириш, уларни янада чуқурлаштириш мақсадга мувофиқдир. Бу келажакда «Юксалиш чорва саҳовати» Фермер хўжалигининг юқори суръатларда ривожланишини таъминлаб, унинг аҳамиятини ошириб, республика иқтисодиётининг юксалишини таъминлайди.

2.