Режа: Вагон хўжалиги Вагонлар таъмирлаш депосининг ахамияти Вагон хўжалигининг ахамияти

Режа:
1. Вагон хўжалиги
2. Вагонлар таъмирлаш депосининг ахамияти
3. Вагон хўжалигининг ахамияти

1.Вагонларнинг аҳамияти, турлари, таснифи ва техник-иқтисодий тавсифи. Йўловчи ва юк вагонлари парки (жамламаси) ҳақида маълумотлар. Вагонларнинг турлари бўйича қўлланилиши ва тузилиши. Вагонларда тормозлаш тизимлари, уларнинг ишлаш тамойиллари ва қўлланилиши. Вагон хўжалиги. Вагонларни хавфсиз ҳаракат учун тайёрлаш, назорат ва таъмирлаш ишларини ташкил қилиш.

Вагон деб темир йўлларда ҳаракатланувчи таркибларнинг йўловчи ёки юк ташиш учун мўлжалланган бирлигига айтилади. Вагон французча ва инглизча “waggon” – ташиш сўзидан муомалага кириб келган. Ҳар хил вазифали вагонлар темир йўлларнинг вагонлар паркини ташкил этади. Вагонлар йўловчиларни ва юкларни оммавий равишда ташишга бўлган эҳтиёжларни қондиришга мўлжалланган бўлиб, тури ва тузилишининг хилма-хиллиги билан фарқланади ва тегишлича йўловчи вагонлари парки ва юк вагонлари паркини ташкил этади. Вагонларнинг асосий техник-иқтисодий кўрсаткичлари: юк кўтариши, тараси (массаси), тара коэффициенти, кузовининг солиштирма ҳажми, ғилдирак ўқларининг сони, пол юзасининг солиштирма майдони, ғилдирак жуфтининг рельсга босими ва бир метр узунликдаги йўлга тушадиган оғирлик босими билан ифодаланади.
Вагонларнинг юк кўтариши ғилдирак ўқларининг сонига боғлиқ. Ўқларнинг сонига қараб тўрт, саккиз ва кўп ўқли вагонлар фарқланади.
Вагонларнинг кўп юк кўтариши ва уларнинг фойдали ҳажмидан тўла фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлиб, поезднинг ҳаракатга бўлган солиштирма қаршилик кучини камайтиради ва локомотивларнинг электроэнергия ва ёқилғи сарфини камайтиради. Поезднинг ҳар бир метр йўл узунлигига тушадиган оғирлигининг кўпайиши ташиладиган юклар массасини ошириш имконини беради. Юк кўтариш учун ҳар бир вагон массасига тўғри келадиган металл сарфи тахминан 10-15 % камайиб иш унумдорлиги ортади. Вагонларнинг чидамлилигини ва мустаҳкамлигини йўқотмаган ҳолда тарасини камайтириш вагон қуриш корхоналарининг асосий вазифасидир, чунки камайтирилган оғирлик ҳисобига кўпроқ юк ортиб темир йўл ишининг самарадорлигини оширишга эришилади. Йўловчи вагонлар парки одамлар, багаж ва почта ташиш учун мўлжалланган бўлиб, ушбу вагонлар қаторига вагон-ресторан ҳамда махсус вазифали (хизмат, лаборатория, клуб ва шу кабилар) вагонлар киради.Йўловчи вагонлар узоқ манзилларга, вилоятлараро ва шаҳаратроф масофаларга юриш учун мўлжалланган бўлади. Узоқ масофаларга қатнайдиган вагонлар юмшоқ ва қаттиқ турларга, ички тузилиши бўйича купели (хонада икки ва тўрт ўринли) ва купесиз турларга бўлинади. Масофа узоқлигига қараб йўловчи вагонлари ўзининг тузилиши бўйича қуйидагича фарқланади: узоқ масофаларга қатнаш учун хизмат қиладиган купели ёки купесиз, қаттиқ ёки юмшоқ диван-ўриндиқлар билан жиҳозланган вагонлар; вилоятлараро қатнаш учун мўлжалланган, йўловчиларни маҳаллий йўналишларда, асосан кундузи, нисбатан қисқа масофаларга ташиш учун хизмат қиладиган вагонлар. Бу вагонлар ўтириш учун қулай ўриндиқлар билан жиҳозланади; шаҳаратроф йўналишларда қатнаш учун мўлжалланган, нисбатан қисқа вақт (бир неча соат) давомида йўловчиларни узоқ бўлмаган шаҳаратроф ёки шаҳарлараро масофаларда ташиш учун мўлжалланган, ўтириш учун қаттиқ ёки юмшоқ ўриндиқлар билан жиҳозланган вагонлар.Юк вагонлар парки ёпиқ вагонлар, платформалар, ярим очиқ вагонлар (полувагон), цистерналар, изотермик ва махсус вазифали вагонлардан таркиб топади.
Ёпиқ вагонлар ҳар хил юкларни ташиш, бутлигини таъминлаш ва атмосфера таъсиридан муҳофаза қилиш учун мўлжалланган бўлиб, улар тегишлича жиҳозланган ва одамларни оммавий ташишларда ҳам қўлланиши мумкин. Ёпиқ вагон кузови ён томонининг ҳар бирида, ўрта қисмида сурилиб очиладиган эшиклар ва юқори қисмида иккитадан металл қопқоқли люклар (туйнуклар) мавжуд. Юклар ёритиш, ҳаво алмаштириш ҳамда вагонларга сочилувчан юкларни ортиш учун хизмат қилади. Кейинги вақтларда ишлаб чиқарилган вагонларнинг барчаси металл кузовли ва кенгайтирилган эшик ўрнига эга бўлиб, юк кўтариш қобилияти 68 тонна, кузов ҳажми 140 куб.метрни ташкил этади Платформаларда узун, қўпол ва оғир юклар ташилади. Платформалар пастак, орқага қайтариб очиладиган бортли кузовлар билан жиҳозланган бўлиб, ёғоч, хода, симёғоч, тахта, ҳар хил конструкциялар ва шунга ўхшаш юкларни ташишда тиргак устунлар ўрнатиш мосламаларига эга бўлади. Замонавий платформаларнинг юк кўтариш қобилияти 70-72 тоннани ташкил этади. Массаси 10, 20 ва 30 т катта тоннажли контейнерларни ташиш учун махсус тўрт ўқли платформалар чиқарилган.
2. Йўловчи вагонлари депоси "Россия темир йўллари" нинг таркибий бўлинмаси ҳисобланади. Минтақавий йўловчилар бошқармаси таркибига киради узоқ масофа, "Россия темир йўллари" ОАЖнинг шўъба корхонаси бўлган Федерал йўловчи компаниясига (ФПC) бўйсунади. Та’мирланаётган автомобиллар турига кўра лойиҳалаштирилган автобаза йўловчилар омбори, бажариладиган ишларнинг хусусиятига кўра эса та’мирлаш базаси ҳисобланади. Лойиҳалаштирилган депо автомобилларни депо (капитал) таъмирлаш, автомобил агрегатлари ва эҳтиёт қисмларини таъмирлаш ва йиғиш учун мўлжалланган. Депода таъмирланган вагонлар унга Россия темир йўллари ва эксплуатацион компаниялар билан тузилган шартномалар шартларига мувофиқ киради (юк деполари учун). Вагон депосининг ишлаб чиқариш таркиби таркиби билан белгиланади ишлаб чиқариш бирликлари, уларнинг ўзаро жойлашиши ва технологик ўзаро боғлиқлик шакллари. Депо ихтисослаштирилган вагонларнинг тури унинг таркибий қисмлари ва қисмларини таъмирлаш учун зарур бўлган ишлаб чиқариш майдончалари ва бўлимларининг таркибини белгилайди. Лойиҳалаштирилган депода барча участка ва бўлимлар таъмирланган бўлиб, улар боғланган умумий технология ва депонинг бош биносида бирлашган.Автобазанинг асосий таркибий бўлинмаси ишлаб чиқариш майдончаси бўлиб, у бир нечта бўлимларни ўз ичига олиши мумкин.Ишлаб чиқариш характерига кўра барча депо участкалари ва бўлимлари асосий, ёрдамчи ва хизмат кўрсатишга бўлинади. Операциялар асосий ҳудудларда амалга оширилади ишлаб чиқариш жараёни вагонлар ва уларнинг қисмларини таъмирлаш учун.
Лойиҳалаштирилган депонинг ихтисослашувини ҳисобга олган ҳолда, ундаги асосий бўлимларга қуйидагилар киради:
- ташқи ювиш ва тозалаш бўлимлари билан автомобилларни йиғиш, автомобилларни таъмирлаш, таъмирлаш ва йиғиш ва бўяшга тайёрлаш (ёки уларсиз);
- аравачалар парки билан аравача;
- ғилдираклар парки билан ғилдиракли;
- демонтаж, таъмирлаш, йиғиш ва йиғиш бўлимлари билан ролик;
- таъмирлаш ва йиғиш.
- электр машиналари, электр жиҳозлари, батареялар, радиотехника ва бошқарув бўлимлари билан электр жиҳозларини таъмирлаш. ўлчаш асбоблари(КИП);
- таъмирлаш совутиш ускуналари ва кондиционерлар (ВҲФ).
Таъмирлаш ва йиғиш бўлими қуйидаги бўлимларни ўз ичига олади: чилангар ва йиғиш, гидравлик тебраниш амортизаторларини таъмирлаш, чилангар, чилангар, дурадгорлик ва девор қоғози, иситиш тизимларини таъмирлаш, сув таъминоти ва вентиляция, қозонларни, ҳожатхоналарни, ойналарни таъмирлаш, полимер маҳсулотлари ва резина қисмлар, металллаш, электрокаплама, тишли-кардан узатмаларини таъмирлаш. Ёрдамчи бўлимлар ва бўлимлар асосий бўлимларда ишлаб чиқариш учун ишлатиладиган маҳсулотларни ишлаб чиқаради. Буларга қуйидагилар киради: таъмирлаш-механик, депонинг электр жиҳозларини таъмирлаш, инструментал, омборхона ва ёғочга ишлов бериш (ёпиқ вагонлар, платформалар ва платформаларни таъмирлашда). енгил автомобиллар).Хизмат кўрсатиш зонасига компрессор станциясининг, қозонхонанинг (агар депо ўзининг бўлса), трансформатор подстанциясининг, сув таъминоти ва канализация тармоқларининг, транспорт ва транспорт воситаларининг ишлашини таъминлайдиган техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш майдончаси киради. омборхона, тозаликни сақлаш ва комбинезонларни таъмирлаш, депо бино ва иншоотларига техник хизмат кўрсатиш.
Лойиҳалаштирилган депонинг мақсади, таркиби, хусусиятлариВагон хўжалигининг асосий корхоналаридан бири вагон депоси бўлиб, у қуйидагилар бўлиши мумкин:
а) таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш;
б) юк, йўловчи, музлатгич ва контейнер.
Юк вагон деполари, қоида тариқасида, бир неча турдаги вагонларни таъмирлашга ихтисослашган. Юк вагонлари омборлари катта майдонларда ва маршалл майдонларида жойлашган; йўловчи - камида 500 та йўловчи вагонлари бўлган уй станцияларида.
Тузилмасига кўра, таъмирлаш автобазасининг таркиби 3 та асосий бўлим гуруҳини ўз ичига олади:
1. Автомобилнинг асосий қисмлари ва агрегатларини таъмирлаш бўйича операциялар амалга ошириладиган асосий йўналишлар; вагон-йиғиш (ВСУ), арава, ғилдиракли, тормоз ускуналарини таъмирлаш устахонаси (АКП); АЕС таъмирлаш сайти (КПА). Йўловчиларни таъмирлаш автобазаларида асосийлари ҳам қуйидагилардир: электр жиҳозларини таъмирлаш бўлими; совутиш ва кондиционер тизимларини таъмирлаш устахонаси.
2. Ёрдамчи бўлимлар - автомобилнинг асосий қисмлари ва агрегатларини таъмирлаш учун эҳтиёт қисмлар ишлаб чиқариладиган участкалар: металл-механик; ёғочга ишлов бериш; инструментал ва бошқалар.
3. Хизмат кўрсатиш зоналари - асосий ва ёрдамчи ишини таъминловчи ҳудудлар: қозонхона, трансформатор, компрессор хонаси, ёрдамчи хоналар ва бошқалар.
Бўлимлар ҳажмига қараб бўлимларни ўз ичига олиши мумкин технологик жараён.Депонинг иш режимини белгилаш ва иш вақти фондини аниқлаш Қоида тариқасида, ҳаракатланувчи таркиб корхоналари учун қуйидаги иш режимлари қўлланилади:
1. икки дам олиш куни билан ҳар куни 8 соатлик иш куни;
2. икки сменали, 12 соатлик иш куни, босқичма-босқич, тўлов билан байрамлар тегишли қоидаларга мувофиқ;
3. 12 соатлик иш куни билан тўрт сменали иш режими.
Бир сменада ишлаган вақтнинг ҳақиқий йиллик фондини формула бўйича аниқлаш мумкин.
Йўловчи вагонларини таъмирлаш депосининг асосий ишлаб чиқариш биносининг режаси расмда кўрсатилган. Ҳ.П. Йўловчи вагонларини таъмирлаш учун участкалар ва депо бўлимларини жойлаштиришнинг асосий тамойиллари юк вагонлари депоси билан бир хил. Енгил автомашиналарнинг конструктив хусусиятларига кўра депода бир қатор қўшимча ишлаб чиқариш майдончалари ва бўлимлари ва бироз бошқача жиҳозлар мавжуд. Таъмирлашдан олдин автомобиллар ювилади ва ичи ва ташқариси дезинфексия қилинади. Йўловчи вагонларини таъмирлаш билан боғлиқ ишларни механизациялаш учун технологик ускуналар қўлланилади (Х.12-расм). Ускуналар йилига 2000 та аравани таъмирлашга мўлжалланган, 360 м 2 майдонни эгаллайди ва конвеер линияси узунлиги 36 м.Автомобил йиғиш майдончасида автомобил остидан ўралган аравалар уларни таъмирлаш учун машина томонидан ушланиб, арава бўлимига олиб борилади. Бу эрда таъмирлаш дастгоҳига ўрнатилган калитлар ёрдамида спинтонларнинг гайкалари очилади ва ғилдираклари туширилади, уларни таъмирлаш учун бўлимга юборилади. Троллейбуслар машинада ишлаб чиқариш линиясига олиб борилади ва технологик аравачаларга конвеернинг биринчи ҳолатига туширилади. Кейин троллейбус конвеер орқали иккинчи ҳолатда жойлашган кир ювиш машинасига ўтказилади. Ювиш троллейбус атрофида ҳаракатланувчи нозулларни силжитиш орқали 1,98 МПа босимдаги иссиқ сув билан амалга оширилади. Ювишдан кейин троллейбус конвеер орқали учинчи ҳолатга ўтказилади. Механик боғланган конвеер аравалари позициялар орасидаги масофага тенг 6 м зарбага эга. Конвеер жойлари лифтлар билан жиҳозланган. Конвеерни дастлабки ҳолатига қайтариш учун вагон аравалари барча ҳолатда кўтарилади, конвеернинг бўшатилган технологик аравалари эса дастлабки ҳолатига қайтарилади. Шундан сўнг, вагон аравалари яна конвеернинг технологик араваларига туширилади ва таъмирлаш давом этади. Конвеерни кўчириш ва дастлабки ҳолатига қайтариш учун сарфланган вақт 3 минут. Учинчи ҳолатда, аравачалар пресс, тилтер ва кран ёрдамида қисмларга ажратилади ва алоқа ўчирилади. Матбуот ёрдамида марказий суспензия сиқилади ва қисмларга бўлинади. Кейин троллейбус рамкаси тилтер билан бурилади. Бу ҳолатда, спинтонлар орасидаги масофани бошқаринг ва араванинг пастки қисмини текширинг. Кейинчалик, демонтаж қилинган троллейбуснинг рамкаси троллейбусни йиғиш учун тўртинчи ҳолатга ўтказилади. Бешинчи позицияда кичик қисмлар ўрнатилади ва якуний йиғиш амалга оширилади.
3. Ўзбекистонда агросаноат истиқболи иқтисодий ислоҳотларнинг янги босқичида шаклланган инновацион тизим — кластерлар билан боғланмоқда. Давлатимиз раҳбарининг таъбири билан айтганда, «Кластер ва манфаатдорлик — Ўзбекистон қишлоқ хўжалигининг келажаги. Илм-фан ва инновацияларни жорий этмай туриб, бу соҳани рақобатбардош қилиб бўлмайди».
Бироқ кейинги пайтда ижтимоий тармоқларда ишлаб чиқаришнинг кластер усули ҳақида салбий фикрлар ҳам айтилмоқда. Хўш, бу гап-сўзлар қанчалик асосли? Кластер усулининг афзалликлари нимадаю, уни агросаноат жабҳасига кенг татбиқ қилишга қандай эҳтиёж сезилди?
Мухбиримиз шу каби саволларга жавоб олиш мақсадида Ўзбекистон пахта-тўқимачилик кластерлари уюшмаси раиси, иқтисодиёт фанлари доктори, сенатор Муртазо РАҲМАТОВга мурожаат қилди.
— Суҳбатимизни кўпчиликни қизиқтирган савол билан бошласак. Айтинг-чи, аграр соҳани модернизация ва диверсификация қилиш жараёнида нима учун айнан кластер усулидан фойдаланилмоқда?
— Ҳар қандай янгилик кун келиб эскириши, ўз аҳамиятини йўқотиши оддий ҳақиқат. Худди шундай, ишлаб чиқариш ва мулкчилик бош-қарувида кеча яхши натижа берган усул бугунги кун талабларига мос келмаслиги табиий. Чунки замон шиддат билан ўзгаряпти, олдимизга қўйилаётган талаб ҳам кечагидан фарқли. Ана шундай шароитда ишлаб чиқаришга илғор ғоя ва ташаббусларни қўлламай туриб, юқори натижаларни қўлга киритиш мумкинми?
Албатта, йўқ. Айниқса, ер ва сув ресурслари чекланган Ўзбекистон шароитида қишлоқ хўжалигига инновацион ёндашилмаса, соҳада йиллар давомида йиғилиб қолган муаммоларни бартараф этиб ҳам, юқори маҳсулдорликка эришиб ҳам бўлмайди.
Давлатимиз раҳбари ғояси асосида иш юритишнинг кластер тизимига ўтилишидан кўзланган биринчи мақсад — ердан самарали фойдаланиш. Қолаверса, қишлоқ хўжалигини саноатлаштириш, четга хом ашё эмас, қўшимча қийматга эга тайёр маҳсулотлар сотиш, даромадни ошириш орқали дала меҳнаткашларининг ҳаёт даражасини кўтаришдир. Зеро, аграр жабҳадаги натижалар биргина ҳосилдорлик кўрсаткичи билан ўлчанадиган даврлар ўтиб кетди. Олинадиган даромад ва соф фойда асосий мезонга айланиши керак.
Бу билан фермерлик ёмон, демоқчи эмасмиз. Ушбу ҳаракат вақтида ўз самарасини кўрсатди. Лекин соҳани сифат жиҳатидан ривожлантириш, қишлоқ аҳолиси бандлигини таъминлаш, қўшимча тармоқларни ривожлантиришда «қўли калта»лик қилди. Ҳозирги ҳолатимизни хориж тажрибаси билан қиёсласак, қанчалик ортда қолиб кетаётганимиз кўзга яққол ташланади. Маълумотларга қараганда, Нидерландияда бир гектар ердан 160 минг АҚШ доллари миқдорида даромад олинмоқда. Ёки бўлмаса, Вьетнамда бир туп ғўза ўсмайди, бир килограмм пахта етиштирилмайди, лекин 50 миллиард долларлик тўқимачилик маҳсулотлари экспорт қилинади. Бангладешда ҳам худди шундай ҳолат бўлсада, тўқимачилик корхоналари 35 миллиард долларлик экспортнинг уддасидан чиқади. Йилига 3 миллион тоннадан зиёд пахта етиштирилиб, 1 миллион тоннадан ортиқ тола олинадиган Ўзбекистонда-чи? Афсуски, бир гектардан олинадиган даромад кўпи билан 2,5-3 минг доллардан ошмайди, пахта-тўқимачилик маҳсулотлари экспорти 2 миллиард долларга ҳам етмайди. Статистика маълумотларига қараганда, 2020 йил якунлари бўйича чет эл бозорларига 1 миллиард 867 миллион долларлик тўқимачилик ва тикувчилик маҳсулотлари чиқарилган, холос. Шу ўринда «Нима учун шундай?» деган савол туғилади. Чунки аграр жабҳада ишни ташкил қилиш, ишлаб чиқариш ва бошқариш услубимизда камчилик бор. Уни бартараф этиш учун тизимда янги услубга ўтишимиз керак. Бу — кластер! Яна сўрашингиз мумкин, «Кластер услубига ўтказилганда нима ўзгаради?» Чигит экиш, пахта етиштириш, хом ашёни бирламчи ва чуқур қайта ишлаш, тайёр маҳсулотларни реализация қилиш — буларнинг бари бир қўлда бўлади. Бунинг ҳисобига қишлоқ хўжалиги саноатлашади. Натижада иқтисодиётнинг икки муҳим соҳаси бўлган қишлоқ хўжалиги ва саноат ўзаро интеграциялашиб, қишлоқ хўжалиги меҳнаткашлари билан саноат ишчиларининг манфаатлари муштараклашади. Юқори самарадорликка эришиш учун бу ўта муҳим омил саналади. Нега деганда, қишлоқ хўжалигида сифатли пахта етиштирилиб, хом ашё ўз вақтида ва сифати йўқотилмасдан саноат корхонасига етказиб берилсагина ундан рақобатдош маҳсулот ишлаб чиқарилади. Бундан эса дала меҳнатчилари ҳам, корхона ишчилари ҳам бирдек манфаат кўради. Ахир, фойда бир қўлда жамланади-да!
«Кластер» сўзининг луғавий маъноси «тўплам» дегани. Пахта-тўқимачилик кластерлари эса қишлоқ хўжалиги ва саноатнинг барча технологик «занжир»ини ўзида бирлаштирган саноат мажмуи ҳисобланади. Яъни улар пахта етиштириш, тола ва чигитни дастлабки қайта ишлаш, калава ип йигириш, бўяш, мато тўқиш, тайёр кийим-кечаклар ишлаб чиқариш — ушбу босқичларни амалга ошириш учун ҳам иқтисодий, ҳам техникавий жиҳатдан юқори салоҳиятга эга бўлиши керак. Ўтган қисқа давр ичида ташкил этилган 510 та кластернинг аксарияти ушбу талабга жавоб беради. Натижада улар қишлоқ хўжалигини модернизация қилиш, диверсификациялаш, энг асосийси, саноатлаштиришда локомотивга айланмоқда. Президентимиз яқинда Наманган вилоятига ташрифи давомида яна бир бор кластернинг аҳамияти ҳақида тўхталиб, шундай деди: «Илгари эгилиб пахта экардик, эгилиб терардик, лекин бошқа давлатларни боқардик. Охирги йилларда яратилган имкониятлар туфайли янги корхоналар пайдо бўляпти, тадбиркорлар эмин-эркин ривожланяпти, қайта ишлаш даражаси ошяпти. Кластерлар тузиб, пахтани эгали қилганимиз учун унинг сифати ҳам ўзгаряпти. Пахта сифатли бўлса, тадбиркорга осон бўлади, маҳсулоти сифатли, рақобатбардош бўлади».
— Кластерлар фермерлик ҳаракати билан таққослаганда қандай устунликка эга? Аграр соҳадаги янги усул ҳақида салбий фикрлар пайдо бўлишига нима сабаб бўлмоқда?
— Ҳар қандай давлат аҳолисининг тахминан 15 — 20 фоизи жамиятда ўта фаол ва ҳаракатчан бўладики, уларни локомотивга қиёслаш мумкин. Қолган асосий қисми эса «вагон»лардир. Локомотивлар ўзининг илғор ғоялари, инновациялари билан «вагон»ларни тараққиёт манзилларига етаклаш йўлларини излайди. Афсуски, яна 15 фоизлик бир қатлам ҳам борки, улар ҳаракатланиб кетаётган поезд рельсларига «лом» тиқиб, унинг йўлига тўғаноқ бўлади, чалғитади...
Яширмаймиз, янгилик жорий қилинган жойда унча-мунча камчилик ҳам учраши табиий ҳол. Шу маънода, кластерлар тизимида ҳам айрим жузъий муаммолар кузатилаётгани бор гап. Аммо ривожланиш натижаларини таҳлил қилмай, бир томонлама фикр билдириш адолатдан эмас. Чунки халқимиз орасида «кластер» деб айтилаётган айрим пахта-тўқимачилик ташкилотларининг иш юритиш шакли ва усули кластер моҳиятига мутлақо тўғри келмайди. Ҳақиқий кластернинг ғояси иқтисодиётни қудратли, халқимизни бой-бадавлат қилишга қаратилган. Оддий мисол, фермерлар толанинг бир килосини 1,5 долларга сотса, кластерлар пахта хом ашёсини бундай арзон баҳога сотмайди. Уларда 1,5 долларлик хом ашёни 25 доллар қийматга айлантириш имконияти бор. Ҳисоб-китобларга кўра, 1 килограмм толадан калава ип йигирилса, унинг баҳоси 2,5 долларга, мато тўқилса 5,5 долларга, тайёр тикувчилик маҳсулотига айлантирилса эса ўртача 15 — 25 долларга тенг бўлади. Мана, кластернинг асосий устунлиги қаерда?!
Кластер афзаллигининг яна бир жиҳати — аҳоли бандлигини таъминлашда кўзга ташланмоқда. Чунки ҳар 100 гектарда 15 — 25 нафар киши доимий иш билан таъминланиши, уларга меҳнат дафтарчаси очилиб, ойлик маош берилиши керак. Афсуски, фермер хўжаликларида бунинг уддасидан амалда чиқилмагани оқибатида чекка ҳудудларда ишсизлик масаласи энг оғриқли муаммога айланди. Оқибатда қишлоқ йигитлари иш излаб, хорижга кетишга мажбур бўлишди. Кластер усулига ўтилгач, одамлар йил — ўн икки ой иш билан таъминланди, меҳнатига яраша ҳақ берилмоқда. Натижада тирикчилик учун қўшни ҚозоҚистон ёки Россияда юрганлар юртимизга қайтиб кела бошлади. Бугун улар қишлоқ хўжалигидаги кластер ислоҳоти самараларини ўз ҳаётида ҳис қилмоқда. Аниқ мисол келтираман. Тошкент вилоятининг Қуйи Чирчиқ туманида фермерлик ҳаракати даврида қишлоқ хўжалигида банд бўлганлар сони атиги 898 нафар бўлиб, уларнинг ўртача иш ҳақи 550 минг сўмни ташкил этган. Солиқ тўловлари 3,5-4 миллиард сўм бўлган, холос. Туманда "ТCT Сluster” кластери ташкил этилгач, 8,7 мингта иш ўрни яратилди. Уларнинг ўртача иш ҳақи 2,9 миллион сўмга етказилди. Солиқ тушумлари эса 2020 йил якунлари бўйича 53 миллиард сўмга етди. Яна бир мисол, агар фермер хўжаликлари даврида пахтадан 11 — 13 центнердан ҳосил олинган бўлса, кластерда бу кўрсаткич 41 центнерга етказилди. Кўриниб турибдики, аграр соҳада вазиятни ўзгартиришнинг ягона йўли, бу — кластер. Шу боис бугунги кунда мамлакатимизда нафақат қишлоқ хўжалиги, балки иқтисодиётнинг бошқа соҳаларида ҳам кластер усулига ўтилмоқда. Давлатимиз раҳбари парламентга йўллаган Мурожаатномасида ҳукуматга истиқболли саноат кластерлари рўйхатини аниқлаб, уларни жадал ривожлантириш учун алоҳида дастур ишлаб чиқиш вазифаси юклатилгани замирида ана шу ҳаёт ҳақиқати мужассамдир.
— Мурожаатномада яна бир ташаббус илгари сурилган эди. Бу — ердан фойдаланиш ҳуқуқини мустаҳкамлаш, унинг иқтисодий қийматини белгилаш ва молиявий оборотга киритиш механизмларини жорий қилиш масаласи. Ушбу янгилик юртимиз деҳқонлари, айниқса, пахта-тўқимачилик кластерлари иштирокчиларига қандай қулайлик беради?
— Аслида, ердан фойдаланиш ҳуқуқи номоддий активлар тоифасига киради. Қонунчилигимизда банкдан кредит олишда гаров сифатида ер участкасидан доимий фойдаланиш ёки ижарага бериш ҳуқуқидан фойдаланиш нормалари белгилаб қўйилган. Лекин шу пайтгача амалда унинг ижроси таъминланмади. Сабаби, ердан фойдаланиш ҳуқуқининг қийматини ҳисоблаш механизми йўқлиги туфайли уни молиявий оборотга киритиш имконсиз эди. Энди ушбу масала ҳам ўз ечимини топмоқда.Чет эл ҳуқуқ амалиётида «эмфитевзис» деган тушунча бор. Бу, қишлоқ хўжалиги ерларидан узоқ муддатли ёки муддатсиз фойдаланиш ҳуқуқини англатади. Дастлаб қадимги Римда қўлланилган мазкур норма ҳозирги вақтда АҚШ, Франция, Нидерландия, Канада, Италия, Бельгия, Хитой ва бошқа кўплаб мамлакатлар қонунчилигида ўз аксини топган. Хориж тажрибасидан маълумки, ердан фойдаланиш самарадорлигини ҳам хусусий, ҳам ерга давлат эгалик қилган ҳолда ошириш мумкин. Фақат ердан фойдаланувчилар тўртта талабни бажаришлари шарт. Булар — ер участкасини ўз тоифасида сақлаб қолиш, ерларнинг таназзул (деградация)га учрашининг олдини олиш, экологик талабларга риоя қилиб, атроф-муҳитга зарар етказмаслик, солиқ тўловлари ва бошқа мажбуриятларни тўлиқ бажаришдир.
Таъкидлаш керакки, кредит олиш учун ердан фойдаланиш ҳуқуқини гаров сифатида қўйишга ҳеч қандай тўсиқ бўлмаса-да, бу тижорат банклари учун қизиқ эмас. Банк бу усулда кредит беришдан қачон манфаатдор бўлади? Агар ердан фойдаланиш ҳуқуқи бозорда талаб юқори маҳсулотга айланса, унинг иккиламчи бозори яратилса, гаровга қўйилган ҳуқуқ адолатли нархда баҳоланса, риск ва хатарлардан ҳимоялаш бўйича мустаҳкам суғурта тизими амалда фаол ишласа! Демак, ердан фойдаланиш ҳуқуқини бозор активига айлантириш учун, аввало, унинг механизмини яратишимиз лозим. Ана шунда у ўз нархига эга турли битимлар объекти бўла олади, бозорда талабгир товарга айланади. Бу жараёнда суғурта хизматлари бозорини ҳам ривожлантириш талаб этилади.