|
Қисқача хулоса.
Ҳудуднинг ўзига хос табиий географик хусусиятларидан рельеф,
иқлим, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси билан боғлиқ бўлган топонимлар
мазкур табиий объектларнинг ўтмиши ва ҳозирги ҳолати ҳақида маълумот
(информация) беради, географик номларнинг асосий вазифаси бўлган
адреслик функциясини тўғри бажаради. Бундан ташқари бу номлар ўзлари
каби узоқ вақт ўзгармасдан сақланиб туриши, жамиятда уларни ўзгартириш,
қайта номлаш учун вақт ва маблағ сақлаш зарурати йўқлиги билан
аҳамиятлидир.
Назорат ва муҳокама қилиш учун саволлар
1. Жойнинг ландшафт тузилиши билан боғлиқ номларга мисол
келтиринг.
2. Оронимларнинг қандай турлари бор?
3. “Жар” ва “ёр” сўзларининг умумийлигини асословчи мисоллар
келтиринг.
4. Сув объектлари қандай гуруҳларга ажратилади?
57
5. Фитоойконимларнинг
гуруҳларга
бўлишдаги
мезонларини
келтиринг.
6. Мевали дарахтлар номлари билан боғлиқ бўлган ойконимларга
маҳаллий маълумотлар асосида мисоллар келтиринг.
7. Зоотопонимик ойконимларнинг асосий хусусиятлари нимада?
8. Фойдали қазилмалар билан боғлиқ номларнинг даракчилик
функцияси ҳақида нималар биласиз?
Таянч иборалар
Жойнинг ландшафт тузилиши, сув объектлари, фитоойконимлар,
зоотопонимлар, даракчилик функцияси.
2.3. Антропотопонимлар ва этнотопонимлар
Топонимикада антропотопонимлар деб кишиларнинг исмлари,
лақаблари, тахаллуслари ва фамилияларидан ясалган жой номларига
айтилади. Будай географик номлар кўпроқ аҳоли манзилгоҳларига, шаҳар,
қишлоқ, кўча, маҳаллаларга берилганлиги учун уларни антропоойконимлар
деб аташ қабул қилинган. Мазкур географик номларни иккита тоифага бўлиб
ўрганиш мақсадга мувофиқ.
Биринчи гуруҳга бу жойни биринчи бўлиб очган, эгалик қилган, обод
қилган кишиларнинг исмлари, лақаблари, тахаллуслари ва фамилияларидан
олинган географик номлар киради, масалан, Акбаробод, Ҳўжаобод,
Хайдаробод, Шеробод,Чекобод, Чек Жўрабек, Чек Шариф ва бошқалар.
Иккинчи гуруҳга хотира мақсадида қўйилган номлар киритилади.
Инсон фаолиятини турли жабҳаларида катта хизмат қилган улуғ, машҳур
инсонлар номларини абадийлаштириш мақсадида уларнинг исмлари
фамилиялари
жой
номларига
қўйилади.
Биргина
Александр
Македонскийнинг номи Александрия, Искандария кўринишида 30 дан ортиқ
шаҳарларга қўйилгани маълум.
Мамлакатимизда ном беришда кишиларнинг исмларини қўйиш ёки
58
топонимик комиссияга тақдим этиш ҳоллари кўп учраб туради. Шуни
ҳисобга олиб мазкур мавзуда иккита фикрни айтиб ўтиши лозим.
Биринчидан, ислом дини одатларига кўра жойларга ном беришда
кишиларнинг исмларидан фойдаланиш у қадар қувватланмаган. Шарқда
яшаган улуғ алломаларнинг исмларини дунё харитасида учрамаслиги ушбу
фикрни тасдиқлайди. Кейинчалик сўлим гўшаларга азиз-авлиёлар, ислом
дини намояндаларининг исмлари қўйила бошлади. Бундай ном бир томондан
ўша масканга зиёратчилар оқимини кўпайтириб, иқтисодий жиҳатдан наф
кўрилишига сабаб бўлса, бошқа томондан шу маскан табиатини экологик
жиҳатдан сақлашга ёрдам берувчи диний-ҳуқуқий ҳимоя воситаси сифатида
ишлатилган.
Иккинчидан,
“
Географик объектларнинг номлари тўғрисида” ги
қонуннинг 4- моддасига мувофиқ мамлакатимизда
вилоятлар, туманлар,
шаҳарлар, шаҳарчалар, қишлоқлар, овуллар, аҳоли пунктларига одамларнинг
исми-шарифини беришга, шунингдек уларни тарихий воқеалар шарафига
номлашга, қоида тариқасида, йўл қўйилмайди. Кўчалар, шоҳкўчалар,
маҳаллалар, майдонлар, боғларга ва аҳоли пунктларининг бошқа таркибий
қисмларига айрим одамлар, жамоат арбоблари, сиёсий арбоблар исми-
шарифини беришга, қоида тариқасида, йўл қўйилмайди, Ўзбекистон
тарихида чуқур из қолдирган шахслар бундан мустасно.
Республиканинг амалдаги қонунлари бўйича объектларга кишиларнинг
исмини беришга алоҳида ҳолларда рухсат берилади. Маҳаллалар, кўчалар,
майдонлар, хиёбонлар, боғлар ва аҳoли пунктларининг бошқа таркибий
қисмларига, корхоналар, муассасалар, ташкилотларга, физик-жўғрофий,
геологик, табиати муҳофаза этиладиган ва бошқа объектларга давлат, жамоат
арбобларининг, сиёсий арбобларнинг, Ватан ҳимоячилари, меҳнат
қаҳрамонлари, фан, маданият арбоблари ва бошқа хизмат кўрсатган
одамларнинг номини бериш фақат уларнинг вафотидан сўнг амалга
оширилиши мумкин эканлиги белгилаб қўйилган.
Юқоридагиларни эътиборга олиб маҳаллалар, кўчалар, майдонлар,
59
хиёбонлар, боғлар ва аҳoли масканларининг бошқа таркибий қисмларига ном
беришда имкон борича жойнинг иқтисодий ва табиий-тарихий
хусусиятларини ўзида акс эттирган номларни кўпроқ қўйиш мақсадга
мувофиқ эканлигини унутмаслик зарур.
Таъкидлаш лозимки, ўтмишда киши атоқли отларининг географик
объектларнинг номига айланиши турли хил усулларда бўлган. Н.Охунов
(1989) уларнинг энг муҳим тўққизта турини ажратади.
1. Киши исмининг ўзи билангина аталган ойконимлар. Бунда шахс
исми бирон-бир қўшимча элементсиз тўғридан-тўғри жой номига кўчган.
Масалан, Собиржон, Бобошбек, Эшимбек, Бекмурод (Учкўприк тумани),
Do'stlaringiz bilan baham: |
