Yozma yuridik nutqda erkin va turg‘un birikmalar o‘quv mashg‘ulotining natijasi

So‘z birikmasi bilan qo‘shma so‘zning qanday farqi bor?

Qo‘shma so‘z o‘zi nima? “Qo‘shma so‘z deganda birdan ortiq o‘zak negizlarning birikuvidan tashkil topib, bir leksik ma’noni ifodalaydigan so‘zlar tushunilishi maqsadga muvofiq bular edi”, - deydi A.Hojiyev. Shuning uchun uning so‘z birikmasidan farq qiladigan belgilari doirasida quyidagilarni ko‘rsatish o‘rinli:

1. So‘z birikmalari alohida-alohida shakllangan bo‘lib, tobelanuvchi va tobelashtiruvchi kismlarga bo‘linadigan butunlikdir. Qo‘shma so‘z esa alohida shakllanmagan bir butunlik va sodda so‘z singari til sathi birligi bo‘la oladi.
2. So‘z birikmalari tarkibida bir butunlik bo‘lsa ham, komponentlar o‘z leksik ma’nosini to‘liq saqlaydi. Qo‘shma so‘z komponentlari o‘z lug‘aviy ma’nolarini to‘la saqlashidan qat’i nazar butunicha bir tushunchaga bog‘langan bo‘ladi.
Z. So‘z birikmasida har bir so‘z o‘z urg‘usiga ega bo‘lsa, qo‘shma so‘zda so‘z kabi yagona so‘z urg‘usi bo‘ladi.
4. So‘z birikmalari orasiga grammatik vositani yoki so‘zni kiritish mumkin, ammo qo‘shma so‘zlar orasiga hech qanday vositani kiritib bo‘lmaydi. Vosita kiritilishi uning so‘z birikmasiga aylanishi uchun sabab bo‘lishi mumkin: ish yurituvchi - ishni yurituvchi, kamonsoz-kamonni sozlovchi, ochilgan dasturxon - ochildasturxon kabi bo‘lishi mumkin.
Xullas, qo‘shma so‘z va so‘z birikmalari ikki yoki undan ortiq komponentlardan tashkil topishi jihatidan bir-biriga yaqin tursa-da, leksik-grammatik munosabati, nutqiy funksiyasi, fonetik belgilari jihatidan farqlidir. Shu boisdan ularga alohida yondashish talab etiladi.
Nazorat uchun mashqlar
1-mashq. Nuqtalar o‘rniga –ning yoki –ni qo‘shimchalaridan mosini qo‘yib gaplarni ko‘chiring. Kelishik qo‘shimchasini olgan so‘z qaysi so‘z bilan bog‘langanligini aniqlang.
1. U ko‘ylagi… tugmalarini qadadi. 2. Shahar… ikkiga bo‘lgan yo‘l katta yo‘l chetiga o‘tdi. 3. Hayot… butun maqsadi bolalari… baxtiga qaratilgandir. 4. Institutimiz… binosi chiroyli. 5. Professor Navoiy merosi… chuqur o‘rgangan. 6. Ko‘p o‘tmay Odilov… vazirlikka ishga olishdi. 7. U eshik… zarb bilan ochib, xonadan o‘qday otilib chiqdi. 8. Kabina… ikkala oynasi ham ochiq, g‘ir-g‘ir shabada yuzga uriladi. 9. Dadasi… bu gapi hamisha qulog‘ida. 10. Oradan biror yillar o‘tgach, dadam u… chaqirtiribdi.
2-mashq. Quyidagi matndan 20 ta so‘z birikmasini daftaringizga ko‘chirib yozing.