Yozma yuridik nutqda erkin va turg‘un birikmalar o‘quv mashg‘ulotining natijasi

So‘z birikmalarining turlarini qanday farqlash mumkin?

So‘z birikmasi - so‘z birikmasi narsa, belgi yoki harakatni yakka holda emas, balki ikki va undan ortiq so‘zlarning grammatik aloqaga kirishuvi orqali ifodalaydi. Misollar: Ahmadning kitobi, olmani yemoq, yaxshi xabar, daftarga yozmoq.
Qo‘shma so‘z - qo‘shma so‘zlar xuddi so‘z birikmasiga o‘xshash usul bilan yasaladi, ammo qo‘shma so‘z tarkibidagi qismlarning ma’nosi saqlanmagan bo‘lib, qo‘shma so‘zning umumiy ma’nosi orqali anglashiladi.
Qo‘shilma tarkibidagi har bir so‘z ma’no mustaqilligini, alohida narsalarni nomlab kelish xususiyatini saqlab qoladi. Misollar: Toshko‘mir, asalari, gulbeor, belkurak, bodomqovoq, bir nima, olib kelmoq, kirib chiqmoq.
Ibora (turg‘un birikma) - turg‘un birikmalarda so‘zlar ma’noviy butunlik uchun birlashgan – yaxlitlangan bo‘ladi va bir leksik ma’no anglatadi. SHuning uchun turg‘un bog‘lanmaga bir so‘z sifatida qaraladi. Misollar: Qo‘li ochiq, qulog‘iga quymoq, to‘nini teskari kiymoq, kapalagi uchmoq.
Gap - gap ham so‘zlarning grammatik birikuvidan hosil bo‘ladi va ma’lum bir fikrni, tasdiq va inkor hukmni ifodalaydi. Misollar: Sinovdan o‘tdim. Sizga omad yor bo‘lsin. Bu kitobni o‘qimagansiz.
So‘z birikmasi so‘zlarining ma’lum bir mantiqiy va grammatik qoidalar asosida birikishidan hosil bo‘ladigan erkin sintaktik butunlik hisoblanadi. Biror so‘z turkumiga oid birdan ortiq so‘zlarning semantik va grammatik jihatdan o‘zaro birikuvchi so‘z birikmalarini yuzaga keltiradi: tong shabadasi, chiroyli shahar kabi.
So‘z birikmasini tuzish uchun so‘zlar zarur bo‘lsa, gap hosil qilish uchun so‘z birikmalari shunchalik zarurdir. So‘z birikmasi ikki komponent (qism)dan tashkil topadi: hokim komponent va tobe komponent. So‘z birikmasi tarkibida ma’nosi ravshanlashgan qism (so‘z) hokim komponent uning ma’nosini aniqlab, to‘ldirib kelgan qism (so‘z) tobe komponent hisoblanadi. So‘roq hamma vaqt hokim komponentdan tobe komponentga berilishi shart.
Sintaktik funksiyasi va sintaktik aloqalarining darajasiga ko‘ra so‘z birikmalari erkin va sintaktik funksiyasi jihatidan ajralmas bo‘ladi. Erkin so‘z birikmalari tarkibidagi har bir so‘z gapning alohida mustaqil bo‘laklari vazifasida kela oladi. Biroq ayrim gaplarda so‘zlar birikmasi ajralmas bo‘lak funksiyasida ham kelishi mumkin. Sintaktik funksiyasi jihatidan ajralmas so‘z birikmasi bir tomonlama qaraganda frazeologik birikmalarga o‘xshab ketadi. Frazeologik birikmalar ham gapda bir bo‘lak funksiyasini bajaradi. Ammo bu hollarda frazeologik birikma bilan ajralmas gap bo‘lagi funksiyasida keluvchi so‘z birikmalarini bir hodisa deb qarash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Chunki frazeologik birikmalari leksik holda til birligidir – u tilda tayyor holda mavjud, so‘z birikmasi esa sintaktik hodisa bo‘lib, u nutq birligidir.

•