Yoshartiruvchi o’simlik”- selderey (apium) ahamiyati mahliyoxon Mamataliyeva Mirzohidjon qizi

,,YOSHARTIRUVCHI O’SIMLIK”- SELDEREY
(APIUM) AHAMIYATI


Mahliyoxon Mamataliyeva Mirzohidjon qizi .
O’zbekiston Milliy universiteti Jizzax filial.


Annotatsiya: Introduktiv eksperiment natijasida Apium turkumining nafaqat O’zbekiston, balki barcha dehqonchilik mintaqalari uchun, istiqbolli shifobaxsh va ziravor turlari aniqlandi. O’rganilgan va ta’riflangan barcha turlar mintaqadagi turli xil landshaft dehqonchiligida foydalanish uchun tavsiya etiladi.Vegetativ organlarining biometrik ko’rsatkichlari asosida kseramorf belgilar ustunlik qilishi,ushbu turning tabiiy sharoitga yaxshi moslashganligidan dalolat beradi.


Kalit so’zlar: Selderey(Apium),tokoferol,vegetativ organlar,vitaminlar.

KIRISH
Selderey, qafas (Apium) — soyabonguldoshlar oilasiga mansub bir, ikki va koʻp yillik oʻsimliklar turkumi; sabzavot ekini. Yevropa, Osiyo, Afrika, Amerika va Avstraliyada 20 turi tarqalgan. Xushboʻy S. (A. graveolens) jahondagi barcha dehqonchilik mintaqalarida ekiladi. Uning bargli S. (A. graveolens var. secalinum), ildizmevali S. (Selderey var. rapaceum) va bandli S. (Selderey var. dulce) xillari bor. Asosan, ikki yillik S. ekiladi. Birinchi yili 80100 sm poya chiqarib, barg toʻplami, 2-yili poya chiqarib toʻpgul hosil qiladi. Gullari mayda, oq, chetdan changlanadi. Poyasi sershox. Bargi va ildizida 4,3% qand, S, V,, V2 vitaminlar, A provitamini, efir moyi, mineral tuzlar bor. Sovuqqa chidamli, yorugʻsevar, suvga talabchan. Urugʻi fevr.mart oylarida sepiladi. Oshkoʻki sifatida isteʼmol qilinadi, goʻsht, sabzavot, konservalashda ishlatiladi.[1]

Seldereyning bargi ham, ildizi ham oshpazlar, xo‘randalar va hatto parhezshunoslarning hurmatiga sazovor. Seldereyni haqiqatan ham bemalol yoshartiruvchi sabzavot deb atash mumkin. Uning barglarida qarish jarayonini sekinlashtiruvchi va o‘ziga xos oqsil hosil bo‘lishini — kollagenlarni stimullovchi S vitamini mavjud. Ma’lumki, teri qoplamalarining qayishqoqligi va egiluvchanligi ko‘p jihatdan kollagenlarga bog‘liq. Selderey tarkibiga kiruvchi E vitamini (tokoferol) — to‘qima va hujayralarga kislorod va oziq etkazib beruvchi, ularni oksidlanuvchi mahsulotlar bilan ifloslanishdan saqlovchi va yuz rangi tiniqlashuvi va teri silliqlanishi yaxshilanishiga yordam beruvchi yagona antioksidant. Tokoferol, ayniqsa, ayollar organizmi uchun juda foydali bo‘lib, tuxumdonlar va boshqa endokrin bezlari ishini me’yorlashtiradi. Quvvat bilan ta’minlash, jismoniy va aqliy ishchanlikni kuchaytirish xususiyatiga ega selderey barglari va poyasi — efir moyi ombori. Selderey sharbati yo‘qotilgan kuchni tiklash va to‘plashda tengi yo’q vosita.Uning o’zi ham,sabzi,olma,shivit,sharbatlari bilan aralashtirilgan holda juda foydali.Charchagan paytaringizda selderey va sabzi sharbatini ichsangiz,juda yaxshi yordam beradi.
Selderey-jinsiy maylni stimulovchi va ko’tarinki kayfiyat bag’ishlovchi vosita.Uning xushbo’y,biroz achchiq mazasi hid sezish qobiliyatida qo’zg’atuvchi ta’sir ko’rsatadi,o’ziga xos efir moyi esa qon tomirlarni kengayttiradi.O’rta asrlarda yashagan ajdodlarimiz behudaga selderey solingan ovqatni bayramona taom sifatida sevib istemol qilishmagan.Shuningdek fransuzlar ham tansiq taomlar bilimdonlari va ishqivozlari sifatida go’z,baliq,parhez sho’rvalar,qaylalarva salatlar tayyorlashda xushbo’y seldereydan keng foydalanishgan.Quvnoq va hamisha hayotdan mamnun qiyofada yuradiganlar ham seldereyning mo’jizakor sabzavot sifatida yoshartirishva kayfiyat ko’tarish xususiyati borligiga ishonishgan.Yangi uzilgan selderey ko’kati tarkibida askorbin kislotasi bilan birikkanda kapillyarlar-mayda qon tomirlarini qayishqoq va birmuncha mustahkam qiladigan kaliy mavjud.
Tarkibida kaliy tuzi mavjud bo’lgan selderey yurak-qon tomirlariga foydali tasir ko’rsatadi.Bu mineral tanamizdagi barcha mushaklar va asosiy mushak-yurakning me’yoriy darajada ishlashi uchun juda zarur.Kaliy ionlari yurak qisqarish maromi mo’tadillashtirishga yordam berib,shish va qon bosimi oshishidan ogohlantirgan holda organizimdagi suv-tuz balansini boshqaradi.Seldereyning qurutilgan barglaridan tayyorlangan damlama yiringli yaralarni davolash va kesilgan joylarni bitirishda a’lo darajadagi shifobaxsh vosita sanaladi.O’simlikning shifobaxshligi shundaki,uning barglaridagi o’ziga xos efir moyi va fitonsidlar organizmga antiseptic ta’sir ko’rsatish,yallig’lanishga qarshi kurashish va yaralarni bitishiga majbur etadi.2 osh qoshiq seldereyning qurutilgan bargiga 1 stakan qaynagan suv quyiladi va 2 soat dam beriladi. So’ng paxtaga shimdirilib, og’riyotkan joyga malham sifatida bosiladi. .[2]Selderey ildizining dorivor xususiyatlari organizmga ijobiy ta'sir ko'rsatadigan minerallar, vitaminlar va boshqa tarkibiy qismlarning ko'pligi bilan bog'liq. Ildiz seldereyining foydali xususiyatlari va kontrendikatsiyasini o'rganib chiqib, siz unga zarar bermasdan ko'plab kasalliklardan xalos bo'lishingiz mumkin.Sabzavotning asosiy foydali xususiyatlari:

1. 
   Qon tomirlari devorlarini mustahkamlaydi. Epidermisning elastikligini tiklaydi va yaxshilaydi.
   
2. 
   Eriydigan tolalar tufayli u ovqat hazm qilish traktini normallantiradi. Fermentlarning assimilyatsiyasiga yordam beradi. Uzoq kasallikdan so'ng tanasi charchaganida uni ishlatish tavsiya etiladi.
   
3. 
   Gemoglobinni ko'paytiradi va qon hujayralari hosil bo'lishiga yordam beradi. Qonning quyuq pıhtılaşması va anemiya uchun ajralmas.
   
4. 
   Tarkibida past kaloriya borligi sababli, vazn yo'qotish uchun tavsiya etiladi. Tanani energiya bilan to'yintiradi va chiqindilar va toksinlarni olib tashlashga yordam beradi. Semirib ketish va selülitni yo'q qiladi.
   
5. 
   Hujayra yangilanishini rag'batlantiradi, terini namlaydi, uni ipak, yumshoq va silliq qiladi.
   
6. 
   Asab tizimini kuchaytiradi, umumiy psixo-emotsional farovonlikni yaxshilaydi.
   
7. 
   Tanadagi metabolizmni tiklaydi.
   
8. 
   Bu shamollashdan samarali profilaktika. Immunitet tizimini kuchaytiradi va virusli kasalliklarga qarshi kurashadi.
   
9. 
   Xotirani, ko'rishni yaxshilaydi va e'tiborni kuchaytiradi.
   
10. 
    Mutaxassislar mahsulotni malign neoplazmalar rivojlanishining oldini olish sifatida muntazam ravishda ishlatishni tavsiya etadilar. Seldereyning 3 turi mavjud: barg, petiole, ildiz. O'simlik tibbiyot, kosmetologiya va tibbiyotda qo'llaniladi. Tana uchun foydali bo'lgan ko'plab vitaminlar va minerallar mavjud:
    

• 
  A, C, E, B, PP, H vitaminlari;
  
• 
  glikozidlar;
  
• 
  efir yog'i;
  
• 
  temir, fosfor, kaltsiy, natriy, kaliy;
  
• 
  yog 'kislotasi;
  
• 
  flavonoidlar;
  
• 
  oksalik va askorbin kislotalar;
  
• 
  magniy tuzlari;
  

Selderey ildizi stressga qarshi mineral magniyga boy.Seldereyning ildizmevasini yirik tishli qirg’ichdan o’tkazing o’simlik moyi qo’shing va shoshilmasdan iste’mol qiling,ana shunda tanangizni yana ruhiy xotirjamlik chulg’aydi.Magniy,shuningdek hayzoldi sindromi paydo bo’lishining oldini oladi.Tinchlantiruvchi xususiyatga ega bo’lish bilan birga magniy qorin ostidagi og’riq, ko’krakdagi his etilgan og’irlik va zo’riqish,ruhiy tushkunlik,mayuslik,serjahillik,asabiylikni a’lo daradajada bartaraf etadi. Tetiklik va ozish uchun selderey-ko’kat va ildizidagi efir moyi,organic kislotalar va klecgatka ovqat hazm qilishda muhim rol o’ynaydi va oshqozon sharbati ishlab chiqarishni kuchaytiradi,qabziyatdan ogohlantirgan holda ichaklarni harakatga soluvchi funksiyani yaxshilaydi.Diotologlar ortiqcha vaznga moyil insonlarga ushbu xushbo’y ko’katni tavsiya etadi:bu ziravor yengil peshob haydovchi,organizmdan ortiqcha tuzlarni chiqarib tashlovchi,ortiqcha vaznga sabab bo’luvchi shishlarni bartaraf etuvchi xususiyatga ega.Selderey ko’katidan tayyorlangan qaynatma ozish uchun tutiladigan har qanday parhezga qo’shimcha sifatida juda yaxshi qo’l keladi. [3.4]
Xulosa: Selderey ildizi va poya barglari foydali xususiyatlarini o'rganib chiqib, sabzavot dori sifatida yoki undan mazali taomlar tayyorlash uchun ishlatilishi mumkun.Yoshartiruvchi o’simlik seldereyni o’rganishda quydagi xulosalarga keldik,u teri, oshqozon kasalliklari,diabet,stamatit,buyrakda tosh to’planishi,asab kasalliklari,qon-tomirga bog’liq va eng muhimi imunitet ko’taruvchanligi,organizmni yoshartirish belgilari o’rganildi.Uning tarkibi ko’plab proteinlar,uglevodlar,vitaminlar,mineral moddalar,flavanoidlardan iborat ekanligi va bu moddalar inson organizmi uchun yaxshi reaktivlar ekanligi xulosasiga keldik.