Yosh tarixshunoslar

Uyga vazifa berish

O’quvchilarni baholash

Sana:

Mavzu:O’rta osiyo xalqlari Turk xoqonligi davrida

Mashg’ulot maqsadi: O’quvchilarda O’rta osiyo xalqlari Turk xoqonligi davrida yuzasidan bilim berish

VI asr o'rtalarida Oltoy va Janubiy Sibir- da yashagan turkiy qabilaiam. birlashn/- gan yangi davlat vujudga keld Bu davlat tarixga Turk xoqonligi nona bilan kirgan Uning asoschisi Bumin edi. 552-vilda Bumin «xoqon» deb e'lon qilindi.

Oltoy xoqonlikning markazi qilib belgilanadL I irklam" g g'arbga tomon yurishlariga Istami boshchil¹': c'laai. Unga «Yabg'u xoqon» degan unvon beriladi. Tez orada Yetusuv va Sharqiy Turkistonga tu- tashgan yurtlarda yashovcf i turkiy qabilalar bo'ysund" .ladi 555-yM- dayoq turklar Sirdaryo va Orol dengJz_L Do'ylangacha cho'zilgan keng o'lkalarni egallaydilar. Xoqon¹ к chegarasi Eftallar davlati hududlariga borib yondoshadi.

558-yilda turklar Yoyiq (Ural) va Itil (Volea) bo'yla¹ ini :abt etadi. 575-576-yillarda Shimoliy Kavkazning bepoyon yerlarini egallab, Qrim yarimoroliga kirib boradilar. Bunday qulay vazr'atdan foy- dulangan sosoniylar Toxariston va Chag'oniyonni eftallardan tortib oladilar Turk xoqonligining eftallar bilan to'qnashi- shi muqarrar edi. Bunday mural-kab siyo- siy vaziyat xoqonlikni Eron, so'ngra Vizantiya bilan yaqinlashtiradi. Uzoq vaqt eftallar tazyiqida yashagan sosoniylar bu davlatning tamomila barbod bo'lishidan manfaatdor edi. Xusrav I Anu- shervon (531-579) tashabbusi bilan yuzaga kelgan o'zaro harbiy ittifoq Eron shohining Istamiga kuyov bo'lishi orqali yanada mus tahkamlanadi.

Eron askarlarining Balxga hujumi ko'magida turklar 563-yilda Eftallar davlati yerlariga bostirib kiradilar. Parak (Chirchiq) vodiysi va uning markazi Choch shahi' ishg'ol qilinadi. Sirdaryodan o'tib, Zarafshon vodiysiga kirib boradilar. Ular Samarqand, Kesh va Naxshabni egallab, Buxoroga yaqin- lashadilar. Sakkiz kun davom etgan shiddatli jangda eftallar qo'shini yengiladi. Shunday qilib, janubdan Eron sosoniylandan, shi- moldan esa Turk xoqonligidan 563-567- yillarda zarbaga uchragan Eftallar davlati bir asrdan oshiqroq hukmronlikdan so'ng tamon lila barbod bo'ladi. Natijada mag'lub davlatning merosi o'zaro bo'linib, Amudar- yoning janubiy qirg'oqlarigacha bo'lgan viloyatlar Eron, uning o'ng sohillari bo'ylab Kaopiy den-izigacha cho'zilgan yerlar Turk xoqonligi tasarrufiga o'tadi.

Eftallar davlati qulagach, vaziyat tubdan o'zgaradi. Endilikda o'z chegarasini shimoli sharqqa tomon kengaytirib olgan Eron Amudar- yodan to Suriyaga qadarli Ipak yo'li ustida haqiqiy sarbon bo'lib oladi. Uzoq Sharqdan Eron hududlarigacha karvon yo'li nazoratini o'z homiyligi ostiga olgan turklar esa Eron orqali Vizantiya bilan bevosita savdo qiladigan bo'ldi.

Turk xoqonligi qanchalik katta bo'lma- sin, chinakam markazlashgan davlat emas edi. Uning asosi turkiy tilda so'zlashuvchi qabilalar ittifoqidan iboi at bo'lgan. Bu ittifoqni xoqon boshqargan. Hukmdorning hokimiyati urug'-aymoq udumlariga tayangan harbiy-ma'muriy boshqaruvga asoslangan. Mamlakat ko'chmanchi chorvador va o'troq dehqon aholiga bo'linardi. Ko'chmanchi chorvador aholi «budun» yoki «qora budun» nomlari bilan yuritilgan. Budun o'z navbatida qabi- lalar ittifoqi birlashmasini tashkil etardi. U «о 'n о 'q budun» yok «o'n o'q el» deb yuritilgan. O'n o'q budun yoki elning hok'm. «yabg'u» yoki «jabg'u» nomi bilan atalardi. Yabg'u darajasiga faqat xoqon urug iga qon-qarindosh bo'lganlargina ko'tarilardi. Shu bois- dan ba zan u «yabg'u xoqon» deb ulug'Iangan.