kattaliklarning spektral zichliklarini oʻrganish spektrofotometriya hamda
spektroradiometriya mazmunini tashkil etadi.
Fotometriya
ning asosiy qonunini I.Kepler 1604-yil taʼriflagan: Ye=1/R
(bunda Ye — yoruglik kuchi boʻlgan yorugʻlik
manbaidan masofadagi
yoritilganlik).
Fotometriya
ni P. Buger eksperimental asoslab bergan. Moddalar va
jismlarning fotometrik xususiyatlari oʻtkazish koeffitsiyenti t, qaytarish
koeffitsiyenti r va yutish koeffitsiyenti a bilan tavsiflanadi. Nurlanishning ingichka
dastasi modda orqali oʻtishida nurlanish oqimining susayishi Buger — Lambert —
Ber qonuni orqali aniqlanadi. Fotometriya usullari astronomiyada
spektrning turli
diapazonlarida nurlanuvchi kosmik manbalarni tadqiq qilishda, yorugʻlik
texnikasida, signalizatsiya texnikasida, astronomiya, astrofizika va h.k.da
qoʻllanadi.
Fotometriya – yorug’lik
energiyasining oqimi, yorug’lik kuchi,
yoritilganlik, ravshanlik, yorituvchanlik kabi fizik kattaliklar bilan ish ko’radi.
Fotometrik kattaliklar va ularning birliklari
Yorug‘likning ko‘zga yoki qabul qiluvchi boshqa bir qurilmaga
ko‘rsatadigan ta’siri, dastavval, yorug‘lik to‘lqini
eltadigan energiyaning bu
qurilmaga berilishidan iborat. Shuning uchun biz optik hodisalar qonunlarini
qarab chiqishdan avval yorug‘likni o‘lchash - fotometriya to‘g‘risida tasavvur
hosil qilishimiz kerak. Fotometriya yorug‘lik to‘lqini keltirayotgan energiyani
o‘lchashdan yoki shu energetik xarakteristika bilan biror tarzda bog‘langan
kattaliklarni o‘lchashdan iborat.
Yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalar. Bunday qurilmalarning
xossalari u yoki bu spektral oblastdagi nurlanishni sezish xarakteristikasi bilan
xarakterlanadi. 3.1- rasmda germaniy (
) va kremniy (
) asosida
tayyorlangan fotodiodlarning spektral xarakteristikalari keltirilgan. Rasmdan
ko‘rinib
turibdiki, fototokning
qiymati to‘lqin uzunligiga kuchli bog‘liq.
Boshqa tipdagi yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalarning masalan balometrni
spektral xarakteristikalari qariyb to‘lqin uzunligiga bog‘liq emas. Shuning
uchun ham birinchi tipdagi qabul qiluvchi qurilmalar selektiv, ikkinchi tipdagi
e
G
i
S
I
qurilmalar esa noselektiv qurilmalar deb yuritiladi. Inson ko‘zi selektiv
yorug‘likni qabul qiluvchi qurilmalar tipiga kiradi. Uning ko‘rish funksiyasi
kunduz kuni va oqshom uchun quyidagi rasmda keltirilgan (3.2- rasm).
3.1- rasm
3.2- rasm. Ko‘rish funksiyasi: 1-kunduz ko‘rish, 2-oqshom ko‘rish.
Har qanday yorug‘likni qabul qiluvchi
optik qurilmalarning muhim
harakteristikasi kuchsiz yorug‘lik oqimini sezish qobiliyatidir. Inson ko‘zi
xuddi shunday kuchsiz yorug‘lik oqimini sezishdek g‘aroyib xususiyatga
egadir.
Ko‘z sezgirligi turli kishilarda turlicha bo‘ladi, shuning uchun o‘rtacha
sezgirlikni tekshirishga to‘g‘ri keladi. «O‘rtacha» sezgirlik ko‘zida nuqsoni
bo‘lmagan ko‘p kishilarni tekshirish natijasida topiladi. Turli uzunlikdagi
yorug‘lik to‘lqinlariga nisbatan o‘rtacha sezgirlikni
xarakterlovchi bunday
kattalik ko‘rish funksiyasi deb ataladi. Ko‘rish funksiyasini grafik ravishda
tasvirlash qiyin, chunki subektiv nuqtai nazardan turli tusdagi nurlarning,
masalan, qizil va yashil tusdagi nurlarning xuddi bir xil ravshanligini
(yorqinligini) aniqlash mushkul.
Agar
1
va
2
uzunlikdagi ikkala to‘lqin oqimlariga nisbatan ko‘z
sezgirligi bir xil bo‘lsa edi,
bo‘lganda, ya’ni
quvvatlar teng
bo‘lganlarida har ikki maydoncha yorqinligi bir xil bo‘lib ko‘rinar edi.
Haqiqatda esa subektiv yorqinlikning teng bo‘lishi uchun ikkala oqimning
va
quvvatlarini turlicha qilib olishga to‘g‘ri keladi: ko‘z qaysi
uzunlikdagi to‘lqinni kuchliroq sezadigan bo‘lsa, o‘sha to‘lqin oqimini kamroq
quvvatli qilib olish kifoY.
Shuning uchun ko‘zni Ф(
) ko‘rish funksiyasi vositasida xarakterlab,
1
va
2
bir-biriga yaqin ikki to‘lqin uzunliklariga oid Ф(
) ko‘rish
funksiyasining son qiymatlari bir xil yorqinlik hissini o‘yg‘otuvchi
va
quvvatlarga teskari proporsional, ya’ni
(1.1)
deb faraz etamiz.
Spektr sohaning bir bo‘lagidan ikkinchi (qo‘shni) bo‘lagiga ketma-ket
muntazam o‘tish yo‘li bilan ko‘rinuvchi butun spektr sohasi miqyosidagi Ф(
)
ko‘rish funksiyasining qiymatlarini aniqlab olish mumkin. Inson ko‘zi to‘lqin
uzunligi 0,555 mk bo‘lgan yashil nurlarni eng yaxshi sezadi. Ko‘rish
funksiyasining bu to‘lqin uzunligiga mos qiymati 1 ga teng deb qabul qilingan.
Bu holda, boshqa hamma to‘lqin uzunliklari uchun
ko‘rinuvchi spektr
sohasidan tashqarida
2
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
