Yorqinoy mirzayeva tut ipak qurti

gemolimfa 
deb aytiladi.
 
Gemolimfa tarkibida 80-88% suv, organik va anorganik birikmalar, bo‘yovchi 
moddalar - fermentlar va shakliy elementlar - tirik qon hujayralari - 
gemotsitlarning bir necha turi bo‘ladi. Gemolimfa oraliq almashinuv mahsuloti 
hamma to‘qima va hujayralarga yetib boradi, po‘st tashlash vaqtida, qurt 
organizmiga ovqat kelmaydigan davrda och qolmasligi uchun o‘zida zahira oziq 
moddalarini to‘playdi, biroq umurtqali hayvonlar qoniga nisbatan uncha murakkab 
vazifani bajarmaydi, ya’ni nafas olish jarayonida muhim ro’l o‘ynamaydi. 
Gemolimfaning tarkibi qurtning ovqatlanish sharoiti va organizmining holatiga 
qarab o‘zgaradi. Uning tarkibidagi gemotsit hujayralari amyobasimon erkin 
hujayralar bo‘lib, umurtqali hayvondagi leykotsitlarga o‘xshaydi, lekin uning 
miqdori hashoratlarda kam (1mm 3 gemolimfada, taxminan 2000 ta) bo‘ladi. Ipak 
qurtida uch xil gemotsitlar: donsiz, donli va sharsimon katta vakuolli gemotsit 
hujayralar uchraydi (diametri 10 mikronga yaqin). 
Donsiz 
gemotsitlar 
eng 
mayda 
(diametri 
10 
mikronga 
yaqin) 
gemotsitoblastlardir. Bular yosh hujayra hisoblanib, ularning yadrosi yupqa 
protoplazma bilan o‘ralgan bo‘lib, rivojlangan sari duksimon cho‘zilgan shaklni 
oladi. 2-2,5 marta yiriklashib duksimon fagotsitlarga aylanadi. Bular bo‘linib, 
organizmga kirgan mikroblarni qiradi. Fagotsitlar rivojlanishning keyingi davrida 

---

qon hujayralarining protoplazmasi donasiz tuzilishini saqlangan holda yana ham 
kattalashadi va unga enotsitoidlar deb aytiladi. Bularda kichikroq yadro va yirik 
vakuol bo‘ladi. qon hujayralari bosqichdan - bosqichga o‘tib, qariydi va ular donli 
sharsimon vakuolli hujayralarga sferulotsitlarga aylanadi. 
Qurt gemolimfasida oksidlovchi fermentlar bo‘lib, bular melanoza 
hodisasini, ya’ni erkin havoda oksidlanishi natijasida to‘q - qo‘ng‘ir yoki qora 
rangni beradi. Turli xil zotlar pillasining rangi turlicha bo‘lishi, erkak qurt 
gemolimfasida urg‘ochi qurtlarga nisbatan rangsizroq bo‘lishi, oksidlovchi 
fermentlarning oz-ko‘pligiga (erkaklarda ko‘p) bog‘liq. 
Ipak qurtida gemolimfa tana bo‘ylab harakati, elka (orqa) tomonida 
joylashgan naysimon organ bel naychasining urishi natijasida sodiri bo‘ladi. 
Bel naychasi yoki elka qon tomirining oldingi qismi - aorta va keyingi 
qisqarib - kengayuvchi kameralardan tuzilgan bo‘lib, tut ipak qurtining sakkizinchi 
qorin bo‘g‘imida joylashgan «
yurak
»ga bo‘linadi. Aorta ikkinchi ko‘krak 
bo‘g‘imidan boshlanib, sekin-asta bir oz torayib boruvchi silliq nay ko‘rinishida 
bo‘lib, bosh bo‘shlig‘igacha etib boraldi va u yerda uncha katta bo‘lmagan teshik 
bilan tugaydi. 
Yurak uzunligi bo‘yicha orqaning teri qoplamiga biriktiruvchi to‘qima 
paylari bilan birlashgan. Yuragining devori yarim halqa ko‘rinishidagi, chetlari
yuqori va pastki o‘rta chiziq bo‘ylab o‘zaro birlashgan ikki qator yassi 
hujayralardan iborat bo‘lib, yon devorlarida «cho‘ntakchalar» deb ataluvchi 
alohida chuqurchalarda «ustitsa» deb nomlanuvchi qorin bo‘g‘imlari soniga qarab, 
7 juft teshiklari bor. Yurak qisqarganda cho‘ntaklar teshikni bekitadi. Yurakdan 
teng yonli uchburchak asoslari bir-biriga qaragan, ularning uchlari teri qoplami 
bilan birlashgan bo‘lib, birinchi jufti qurt tanasidagi uchinchi ko‘krak bo‘g‘imi 
bilan birinchi qorin bo‘g‘imi o‘rtasidagi chegarada, oxirgi jufti esa yettinchi va 
sakkizinchi qorin bo‘g‘imi orasida joylashgan. Yurak devoridagi muskul tolalari 
yordamida qisqaradi: bunda yurakning hamma qismlari biri-ketin tananing oxirgi 
qismidan oldingi qismiga tomon qisqaradi. Bu to‘lqinsimon qisqarish yoki puls 

---

urishi, ayniqsa, sakkizinchi bo‘g‘im oldida yaxshi seziladi. Bunday qisqarish obi-
havo haroratiga, qurtning yoshiga bog‘liq. 
Qon aylanish jarayonida gemolimfa tananing umumiy bo‘shligidan 
og‘izcha-ustitsa orqali yurakka tushadi: gemolimfani orqa qismdan aortaga 
haydovchi to‘lqinsimon qisqarish natijasida gemolimfa yurak bo‘ylab tarqalib, 
aorta orqali bosh bo‘shlig‘iga boradi, bu yerdan esa tananing umumiy bo‘shligiga 
tushadi. Gemolimfa hamma organ va to‘qimalarga borib, uni yuvib, yana 
og‘izchaga qaytib tushadi. Yurak qismining kengayishi qanotsimon muskullarning 
qisqarishi natijasida yuzaga keladi. 
Yurak faoliyati nerv tizimi orqali boshqariladi: tomoq usti nerv tugunlari 
qo‘zg‘alish markazi hisoblanadi: qorin nerv tugunlari pulsni boshqaradi.