Yordamchi tarix

Qadimgi uygʻur tili
— ilk oʻrta asrlardagi (hozirda oʻlik) adabiy turkiy 
tillardan birining shartli nomi 9-asr oʻrtalari — 13-asr oʻrtalarida Sharqiy Turkiston 
hozirgi XXRning Sintszyan Uygʻur muxtor rayonidagi Kucha davlatining rasmiy tili 
boʻlgan. Qadimgi uygʻur tili 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Sharqiy Turkistondan 
8—18-asrlarga 
Qadimgi uygʻur tili
— ilk oʻrta asrlardagi (hozirgi oʻlik) adabiy turkiy 
tillardan birining shartli nomi; 9-asr oʻrtalari — 13-asr oʻrtalarida Sharqiy Turkiston 
11
https://eurodomik.ru/uz/fundament/proishozhdenie-pismennosti-proishozhdenie-i-osnovnye-etapy-razvitiya.html

---

20 
hozirgi XXRning SintszyanUygʻur muxtor rayonidagi Kuchar davlatining rasmiy 
tili boʻlgan. Qadimgi uygʻur tilit. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Sharqiy 
Turkistondan 8—18-asrlarga mansub yozma yodgorliklarning (bu yodgorliklar 
Berlin, Kioto, Sankt-Peterburg , London, Parij, Pekin, Istanbul, Stokgolmdagi 
qoʻlyozma fondlarida saqlanadi va Markaziy Osiyo xalqlari tarixi hamda 
madaniyatini oʻrganishda muhim manba hisoblanadi) topilishi natijasida fanga 
maʼlum boʻlgan. Matnlarda aks etgan lisoniy tafovutlarga qaraganda, Qadimgi 
uygʻur tilit. ning 2 lahjasi boʻlgan (ular shartli ravishda "plahja" va "^lahja" deb 
nomlanadi). Qadimgi uygʻur tilit. oʻz davrida boshqa adabiy turkiy tillar (mas, 
qadimiy oʻgʻuz tili) bilan ham umumiy, ham farqli fonetik va morfologik belgilarga 
ega boʻlgan boʻlsada, uning bunday xususiyatlari koʻproq urxunenisey yozuvi 
yodgorliklari tiliga yaqin turadi.
12
Qadimgi uygʻur tili yozma yodgorliklari deganda, asosiy manbalarda 5—13-
asrlarda 3 xil yozuv shakli o’rxun -enasoy, uygʻur, arab yozuvlari)da bitilgan 
matnlar koʻzda tutilsada, ulardan faqat 5—9-asrlarda urxunenisey yozuvida 
("Selenga toshi") hamda qadimiy uygʻur yozuvida yaratilgan ("Moniylarning tavba 
namozi") va "money uygʻur", "budda uygʻur" deb ataluvchi yodgorliklargina 
qadimgi uygʻur tilining yodgorliklari hisoblanadi; arab yozuvidagi musulmon 
uygʻur yodgorliklari esa qoraxoniylar davri tiliga mansubdir. Shu bilan birga, har 
uchala turdagi yodgorliklar fonetik, leksik grammatik jihatdan oʻzaro farqlanadi. 
 Sharqiy Turkistondagi turkiyzabon xalqlar foydalangan harftovush yozuvi; sugʻd 
yozuvi asosida paydo boʻlgan (sugd yozuvi, oʻz navbatida, qoz. ilmiy taxminlarga 
kura, oromiy yozuvi shakllaridan biriga borib taqaladi). 
Dastlabki 
yozma yodgorliklari 8-asr 
ga mansub. Uygʻur yozuvi 
da рarflar vertikal 
chiziq 
boʻylab 
yuqoridan 
pastga 
qarab 
yozilgan, yozuv ustunlari esa 
chapdan 
oʻngga 
tomon 
joylashtirilgan. 
Harfning soʻzdagi oʻrniga (boshi, oʻrtasi, oxiriga) qarab tegishli oʻrinlarda uning 
12
https://eurodomik.ru/uz/fundament/proishozhdenie-pismennosti-proishozhdenie-i-osnovnye-etapy-razvitiya.html

---

21 
alohida shakllari qoʻllangan. Diniy asarlar, odatda, qatʼiy kitobiy yozuvda, 
rasmiy hujjatlar esa tez yozuvga asoslangan kursivda yozilgan. 
Uygʻur 
yozuvi 
9—13-asrlarda budda 
diniga sigʻinuvchi turkiy qabilalar oʻrtasida kengtarqalgan. Ushbu qabilalar islomni 
qabul qilganlaridan keyin bu yozuv astasekin arab yozuvi tomonidan siqib 
chiqarilgan, lekin Uygʻur yozuvi budda ibodatxonalarida 18-asrda ham qoʻllangan. 
18-asr da Uygʻur yozuvi moʻgullar tomonidan oʻzlashtirilgan va hozirgi ham 
mavjud boʻlgan moʻgʻul yozuvi shakllangan; Uygʻur yozuvi asosida manjur yozuvi 
xam yaratilgan.