Yoqubjonova nigora abdusamatovnaning


  Salbiy  ruhiy  holatni  ifodalovchi  sifatlar



Download 0,7 Mb.
Pdf ko'rish
bet25/61
Sana01.01.2022
Hajmi0,7 Mb.
#280379
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   61
Bog'liq
turkiy tillarda sifat soz turkumi

2.  Salbiy  ruhiy  holatni  ifodalovchi  sifatlar:  Xafa,  tajang,  mayus,  g‗amgin, 

alamzada, g‗azabnok, darg‗azab, xayosiz, iffatsiz, beor, befaxm, beraxm, beg‗am.   

Shuni anglaymizki, xarakter-xususiyat bildiruvchi sifatlar holat ma‟nosi kasb 

etishi  mumkin.  Ya‟ni  xarakter-xususiyat  bildiruvchi  so„z  holat  ma‟nosini 

ifodalovchi sifatlar chegarasini kesib o„tishi mumkin. Masalan: Badjahl, muloyim, 



yoqimtoy, ziyrak, mehnakash, yaxshi, yomon so„zlari ruhiy holatni ham ifodalaydi. 

Ruhiy  holatni  ifodalovchi  sifatlarning  obyekti  inson  bo„ladi.  Ruhiy  holatni 

ifodalovchi  sifatlar  shaxs  tushunchasi  bilan  uzviy  bog„liq,  chunki  shaxs  ushbu 

holatlarga  ega  bo„ladi.  Demak,  ruhiy  holatni  ifodalovchi  sifatlarning  egasi  inson 

bo„ladi.  

  Ruhiy holatni ifodalovchi sifatlar subyektning tashqi ichki ruhiy holati bilan 

bog„liq ma‟nolarni bildiradi. Masalan: Moddiy ahvolimni senikiga solishtirishning 

                                                           

33

 

Расулов Р. Ўзбек тилида ҳолат феъллари ва уларнинг облигатор валентликлари. –Тошкент: Фан, 1989. –



B.67.

 



28 

 

o‗zi  kulgili  bo‗lsa-da,  harholda  shampan  vinosi  va  taksiga  pulim  yetib  turibdi. 

Berilgan  misoldagi  kulgili  subyektning  obyekti  borliqdagi  vaziyat  bilan  bog„liq 

holdagi  ahvoli,  holati,  haqidagi  belgilar  majmuasini  masxarali  ust-bosh,  afti-

angoridan  sarishtalik  yo„q  kabi  belgilarni  ifodalaydi.  Yigit  shiftga  qarab 

yotganicha shirin orzularga mast bo‗ldi. Ushbu misoldagi mast so„zi subyektning 

ijobiy  ruhiy  holati  haqidagi  axborotni  bermoqda  biroq,  mast  so„zi  kontekstda 

salbiy ma‟noni ham anglatadi. 

 Masalan:  Darvozani  ochgan  Manzura  reining  o‗zini  bilmas  darajada  mast, 



buning ustiga begona odamning quchog‗ida oyoqda arang turgan holda ko‗rdi. Bu 

gapda  mast  so„zi  subyektning  obyektiv  olamdagi  holati,  o„zini  tuta  bilmaslik, 

fikrlashi sust, befarq semalariga ishora qiladi. Ya‟ni ichkilik yoki nasha, qora dоri 

va shu kabilar ta‟sirida kayf qilgan, kayfi bor ma‟nosida qo„llanilgan.  Subyektning 

emotsional holatiga ko„ra belgi baxosini ifodalovchi leksik-semantik o„z tarkibiga 

xursand,  shod  va  xurram  sifatlarini  birlashtiradi.  Emotsionallik  semasi  umumiy 

semema  hisoblanadi.  Emotsionallik  subyektining  holati  bilan  bog„liq  bo„ladi  va 

gapda  ko„pgina  hol  vazifasini  bajaradi.  Ayrim  hollarda  moslashgan  aniqlovchi 

vazifasida keladi. Misol: Bolakay xursand chopqillab ketdi.  

Ushbu  misolda  xursand  subyektning  ichki  ruhiy  holati  kayfiyatiga  bog„liq 

“mamnun”,  “minnatdor”,  “yaxshilikdan  rozi”  semalarini  birlashtirib,  gapning 

mazmuniy  maydonini  hosil  qilmoqda.  Xursand  “belgi  darajasi”  semasining 

“normal  va  stilistik”,  “Bo„yoqdorlik”  semasi  bilan  xarakterlanadi.  Ko„pincha 

gapda  aniqlovchi  vazifasida  kelib,  boshqa  so„zlar  bilan  komplektiv  munosabatda 

bo„ladi.  Misol:  Keng  dalani  mehnatida  xursand  yigit-qizlarning  kuy-  qo‗shiqlari 

qoplab olgan.  

Shod  so„zi  ham  o„z  vazifasiga  ko„ra  xursand  so„ziga  yaqin  turadi  va  belgi 

darajasining  ko„pligi  semasi  bilan  farqlanadi.  Shod,  xursand  so„zidan  boshqa 

so„zlar bilan komplektiv munosabatga kirishib, yakka holda aniqlovchi vazifasida 

juda kam hollarda uchraydi. Ko„p hollarda hol yoki ot kesim vazifasini bajaradi.  




29 

 

 Otasini  ko„rganidan  shod  bola  uning  bo„yniga  osildi.  Atributiv  s„„z 



birikmalarida  ko‟p  hollarda  shod  so„zining  sinonimi  xurram  so„zi  bilan  birikib, 

ma‟lum  darajada  ko„chma,  emottsional,  eksperisiv  ma‟no  ottenkalarini  bildirishi 

mumkin.  Xushyor, sezgir, ziyrak kabi ruhiy holat bildiruvchi sifatlar subyekt yoki 

predmetning ta‟sirini qabul qila olish darajasining sekin yoki tez amalga oshirishni 

ifodalaydi.  Bu  leksik  semanik  guruhdagi  hushyor  va  ziyrak  so„zlari  faqat  jonli 

predmetlarn  nomi  bilan  birika  oladi.    Jumladan,  inson  tana  a‟zolari  nomlari, 

shuningdek,  o„lchov  asboblari  nomi  bilan  birikib  tashqi  ta‟sirga  munosabatini 

ifodalaydi.  Subyektiv  nomlari  bilan  birikkanida  bu  leksik  semantik  guruhdagi 

so„zlar  turli  ma‟no  ottenkalarini  bildirib,  quyidagicha  xarakterlanishi  mumkin. 

Hushyor, sezgir, ziyrak ruhiy holatlarining xarakterlanishini ko„rib o„tamiz:  


Download 0,7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   61




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish