Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

[52]. Oltin andozasi (standarti) – bu pul tizimi bo‘lib, unda oltin 

umumiy ekvivalent rolini o‘ynaydi va erkin zarb qilinadigan oltin 

tangalar yoki oltinga almashtiriladigan qiymat belgilari muomalada 

bo‘ladi. 

Oltin andozasi (standarti) quyidagi beshta iqtisodiy holatning 

namoyon bo‘lishini anglatadi: 

1.  Oltin tangalar muomalada bemalol harakatda bo‘ladi. 

2.  Pulning barcha vazifalarini oltin bajara oladi. 

3.  Oltin tangalar erkin zarb etiladi. 

4.  Qiymat belgilari oltinga bemalol almashtiriladi. 

5.  Jismoniy shaxslar va davlatlar o‘rtasida oltin cheklanmagan 

miqdorda harakat qila oladi. 

1976-yil 1 yanvardan boshlab Xalqaro valuta fondi tomonidan 

---

 

74

oltinning qat’iy belgilangan jahon bahosi bekor qilindi. Ungacha to‘la 

qiymatga ega oltin tangalar haqiqiy muomalada bo‘lar, qog‘oz pullar 

chiqarish esa Markaziy bank yoki xazinadagi markazlashtirilgan oltin 

zaxirasining miqdori bilan qonunan bog‘lab qo‘yilgan edi. 

Oltin andoza sharoitida pul muomalasini tartibga solish tizimi 

o‘zining ancha kam harakatliligi va moslanuvchan emasligi bilan ajralib 

turar edi. Pul chiqarish jarayoni mamlakat aholi va xo‘jalik yurituvchi 

subyektlarning pulga bo‘lgan obyektiv ehtiyoji bilan emas, mamlakatga 

nodir metallarning kelish yoki mamlakatdan chiqib ketishi bilan mexa-

nik tarzda belgilanar edi. 

Oltin standart mexanizmining amal qilishi xalq xo‘jaligida pulning 

yetishmasligini kuchaytirar edi, chunki tanglik davrida mamlakatdan 

oltinning chiqib ketishi pul emissiyasiga ehtiyoj eng yuqori nuqtaga 

chiqqan ayni vaqtda muqarrar sur’atda keskin qisqarishiga olib kelar edi. 

Shunga qaramay, oltin andoza davridagi pul tizimi milliy pul 

birligining barqarorligini o‘z-o‘zidan ta’minlab turganligini qayd etish 

kerak. Bu barqarorlik quyidagicha ta’minlanar edi: 

Oltin andoza oltinning barqaror va qat’iy belgilab qo‘yilgan narxini 

taqozo etadi. Agar pul belgilarining soni haddan tashqari ko‘payib ketgan 

bo‘lsa, biroq oltinning narxi belgilab qo‘yilgan darajada qolaversa, mijozlar 

uchun «ortiqcha» pulga xazinadan nisbatan arzonlashgan oltinni sotib olish 

foydali edi va shu tariqa xazina ortiqcha pul belgilarini muomaladan 

chiqarib olar edi. 

Aksincha, pul belgilarining soni haddan tashqari kamayib, ular normal 

xo‘jalik aylanmasi uchun yetarli bo‘lmay qolganida oltinning narxi oshar va 

odamlar xazinaga o‘zlarining qimmatlashgan oltinlarini sotar edilar. 

1976-1978-yillarda Yamaykada to‘rtinchi jahon valuta tizimini 

yuzaga keltirish maqsadida o‘tkazilgan davlatlararo kelishuvga asosan 

oltinni demonetizatsiya qilish, ya’ni uning pulning barcha vazifalarini 

bajarishdan mahrum etishga qaror qilindi. Uning o‘rnini Markaziy 

banklarning pul siyosati tamoyillariga asoslangan murakkab va ko‘p 

bosqichli «pulni boshqarish» tizimi egalladi. 

[53]. «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi 

qonunning 40-moddasida valutani tartibga solish xususida quyidagilar 

yozilgan. 

Markaziy bank valutani tartibga solish va valutani nazorat qilish 

davlat organidir. Markaziy bank: 

– O‘zbekiston Respublikasi hududida barcha shaxslar uchun majburiy 

---

 

75

bo‘lgan valutani nazorat qilishga doir normativ hujjatlar chiqaradi; 

– banklar, boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga chet el valutasida 

operatsiyalar o‘tkazish uchun litsenziyalar beradi va litsenziyalarni qaytarib 

oladi, ularning faoliyatini nazorat qiladi va tartibga solib boradi; 

– banklar uchun ochiq valuta mavqeyi limitlarini va boshqa iqtisodiy 

normativlarni belgilaydi; 

– milliy valutaning chet el valutasiga nisbatan kursini aniqlash tartibini 

belgilaydi; 

– O‘zbekiston Respublikasining xalqaro rezervlarini tasarruf etadi va 

boshqaradi. 

Markaziy bank o‘z nomidan yoki hukumat topshirig‘iga ko‘ra 

O‘zbekiston Respublikasi nomidan chet elda joylashgan kliring 

(tovarlar, qimmatli qog‘ozlar, xizmatlar uchun o‘zaro majburiyat 

talablarini, ya’ni bir-biriga beradigan pullarni hisobga olish bilan naqd 

pulsiz hisob-kitob qilish tizimi) muassasalari bilan kliring hamda to‘lov 

bitimlari, shuningdek, har qanday shartnomalar tuzishga haqlidir (41-

modda). 

Markaziy bank o‘zining balans hisobvaraqlarida O‘zbekiston 

Respublikasining xalqaro rezervlarini shakllantiradi. Bu rezervlar 

quyidagilarni: 

–  oltin va boshqa qimmatbaho metallarni; 

–  naqd chet el valutasini; 

– chet el banklarida, xalqaro moliya tashkilotlarida hisobvaraqlar va 

depozitlarda bo‘lgan chet el valutasi qoldiqlarini; 

– chet el hukumatlari, banklari va xalqaro moliya tashkilotlari 

chiqargan yoki kafolatlagan chet el valutasidagi qimmatli qog‘ozlarni o‘z 

ichiga oladi. 

Markaziy bank O‘zbekiston Respublikasi hududi va uning tashqar-

isida O‘zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga hamda xalqaro 

amaliyotga muvofiq chet el valutasidagi operatsiyalarni amalga oshirish-

ga haqlidir (43-modda).