Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

[298].  Foiz darajasi unga ta’sir etuvchi omillar tufayli o‘zgarib 

turadi. Ulardan asosiylari quyidagilar (61-jadval). 

 

61-jadval. 

Foiz stavkasiga ta’sir etuvchi omillar 

 

№ Omillar 

Izoh 

1. Pul 

bozoridagi 

talab va 

taklifning 

nisbati 

 

Ya’ni bozorda qanday miqdorda qarz puliga talab bor 

va unga nisbatan qanday miqdorda qarzga berilladigan pul 

chiqarilgan. Talab oshsa, foiz ortadi, taklif oshsa, u 

kamayadi.  

2. Qarzga 

olina-

digan pulni 

ishlatishdan 

kutiladigan naf 

darajasi 

 

Aniqrog‘i shu pulning iste’mol qiymati. Qarz puli 

tadbirkor uchun ko‘p foyda keltirsa, yoki iste’molchi 

ehtiyojini to‘laroq qondirsa, foiz yuqori bo‘ladi, aks holda 

u pasayib ketadi. Bunda pulni hozir ishlatishdan tegadigan 

naf taqqoslanadi. 

3.  

Qarzni to‘lash 

muddati va 

sharti 

 

Agar qarz uzoq muddatga berilib, uni sekin-asta 

kichik-kichik qismlarga bo‘lib, bemalol qaytarish mumkin 

bo‘lsa, qarzdor past foizni ma’qul ko‘radi. Gap shundaki, 

qarz qanchalik uzoq muddatga berilsa, shunchalik uni 

ishlatib daromad ko‘rish mumkin va shu hisobdan foiz 

to‘lash engil bo‘ladi. 

4.  

Qarzning qan-

day pul bilan 

berilishi 

 

Agar qarz erkin konvertirlangan valutada berilsa, foiz 

yuqori belgilanadi, agar u oddiy valutada berilsa, foiz 

nisbatan past o‘rnatiladi. Konvertirlangan pul obro‘-

e’tiborli bo‘lganidan uni ishlatish oson, undan tezda yaqin 

daromad ko‘rish mumkin. 

5.  

Inflatsiya 

darajasi 

 

Inflatsiya yuz bersa, qarzga beriladigan pul egasiga 

qaytib kelguncha o‘z qadrini qisman yo‘qotadi. Bunda pul 

egasi yutqazadi. Shu sababli foiz inflatsiyani hisobga olib 

o‘rnatiladi. Foiz inflatsiya shiddatiga nisbatan to‘g‘ri 

mutanosiblikda o‘zgaradi. 

6. Pulni 

qarzga 

 

Bunda pul egasining afzal ko‘rish tamoyili amal qiladi. 

---

 

465

berishdan ko‘ra 

boshqa 

yo‘sinda 

ishlatishdan 

tushadigan 

daromad 

Agar aksiya dividendi yuqori bo‘lsa, foiz pasayadi va 

aksincha. Agar aksiyaga 15 % dividend berilsa, foiz undan 

yuqori bo‘lishi shart. Aks holda pul egasi uni qarzga 

bermay, aksiya sotib olishni afzal ko‘radi. 

7.  

Qarz berishning 

risk darajasi 

 

Agar qarzning qaytib kelishi kafolatlansa, foiz past, 

agar bu xatarli bo‘lib, qarz qaytishi shubhali bo‘lsa, foiz 

yuqori bo‘ladi. Odatda moliyaviy baquvvat va nufuzli 

firmalar uchun foiz tayinlanadi. Yuqori va past foiz 

o‘rtasidagi farq pul egalari uchun ma’lum darajada qarz 

riskini kamaytiradi, chunki bir yerda foizning kamligi, 

boshqa yerda uning ortiq bo‘lishi bilan qoplanadi. 

 

Xalqaro kredit aloqalarida foiz stavkasi milliy kredit tizimidagi foiz 

darajasiga bog‘liq holda belgilanadi. Ssuda foiziga ta’sir etuvchi 

omillarning xalqaro-valuta va moliya-kredit munosabatlari bilan 

bog‘liqligi tufayli foiz stavkasining darajasi milliy stavkalardan 

birmuncha farq qiladi. 

Jahon bozoridagi raqobatchilik natijasida foiz stavkalarining tez-tez 

o‘zgarishi milliy va mintaqaviy iqtisodiyotda beqarorlik, inflatsiyaning 

kuchayishi, valuta kursining tebranishi kabilar bilan izohlanadi.  

Xalqaro kredit aloqalarida foiz stavkasiga quyidagi omillar ta’sir 

qiladi: 

 

qarz oluvchining mamlakatdagi valuta, moliya-kredit, iqtisodiy 

va siyosiy ahvol; 

 

loyiha riski xarakteri; 

 

kredit manbalari; 

 

kredit qiymatini tartibga solish bo‘yicha xalqaro kelishuvlar; 

 

foiz stavkasi turlari (suzib yuruvchi, qat’iy va aralash); 

 

raqobatdagi takliflarning mavjudligi; 

 

kredit muddati; 

 

inflatsiya sur’ati; 

 

kreditning tijorat operatsiyalariga bog‘liqligi; 

 

jahon va milliy bozorda ssuda kapitalining holati; 

 

qarz oluvchi va kreditorning maqomi, nufuzi va moliyaviy holati; 

 

kreditning ta’minot sifati; 

 

kredit bo‘yicha sug‘urta qoplamasinining mavjudligi; 

 

qarz oluvchining olingan kreditdan kelishilgan muddatda 

foydalanish majburiyatining mavjudligi; 

---

 

466

 

tijorat bitimlariga nisbatan kredit kelishuvi tuzilgan vaqt; 

 

bitim summasi; 

 

kredit va to‘lov valutasi; 

 

valuta kursi dinamikasi va boshqalar.