Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

Balans passivida majburiyatlarning ortishi 

 

III 

 

qisqa muddatli qarzlar 

 

uzoq muddatli qarzlar 

 

moliyalashtirishning boshqa manbalari 

 

jami olingan mablag‘lar       

 

Sarf qilingan mablag‘lar 

I 

Aksiyadorlarga to‘lanadigan dividendlar 

 

---

 

191

 

investitsiya qimmatli qog‘ozlari 

 

kreditlar, jami 

 

boshqa aktivlar 

 

II 

Balans passivida majburiyatlarning kamayishi  

 

III 

Depozitlar 

 

IV 

Uzoq muddatli qarzlar (ipoteka qarzlari) 

 

V 

Boshqa majburiyatlar 

 

VI 

Mablag‘larning boshqa hujjatlarga yo‘naltirilishi 

 

 

Jami sarf qilingan mablag‘lar 

 

[117]

. Moliyaviy hisobotning yana bir qismi – aksiyadorlar 

sarmoyasi haqidagi hisobot, ya’ni sarmoya harakati balansidir. Bu 

hisobotda ro‘y bergan o‘zgarishlar o‘z aksini topadi. Bu hisobot orqali 

aksiyadorlar muayyan vaqt o‘tishi bilan sarmoya uchun sarf qilingan 

mablag‘larda qanday o‘zgarishlar yuz berganini aniqlaydilar. 

Aksiyadorlar sarmoyasi bankning moliyaviy asosini tashkil qilib, 

yo‘qotishlarning o‘rnini qoplashga va omonatchilar hamda boshqa 

kreditorlar huquqini himoya qilishga qaratilganligi tufayli sarmoyadagi 

o‘zgarishlarni nafaqat aksiyadorlar, balki nazorat organlari va yirik 

mijozlar ham kuzatib boradilar. 

Bank aksiyadorlari sarmoyasi haqidagi hisobot quyidagi ko‘rinishda 

bo‘ladi: 

1. Sarmoya harakati balansi (hisobot davri boshida). 

2. Hisobot davrida sof foyda (zarar). 

3. Aksiyadorlarga to‘lanadigan dividendlar: 

 

oddiy aksiyalarga dividendlar;   

 

imtiyozli aksiyalarga dividendlar. 

4. Yangi aksiyalarning emissiyasi (muomalaga chiqarilishi). 

5. Bankning moliya bo‘limida saqlanayotgan o‘z aksiyalarining 

savdosi. 

6. Sarmoya harakati balansi (hisobot davri oxirida). 

[118]

. Joriy buxgalteriya hisoboti har bir oy va har bir kvartallar 

yakunlari hisobotlariga bo‘linadi. Hisobotlarni tuzish tartibi, ularning 

mazmuni va taqdim etish muddatlarini O‘zbekiston Respublikasi MB 

belgilab beradi. Har bir oy yakuni bo‘yicha tuziladigan joriy hisobotlar 

quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 

 

balans (1-shakl); 

 

umumiy balans (bank filiallari balanslarini o‘z ichiga olgan); 

 

mablag‘lar yo‘nalishi va ularni jalb qilish muddatiga qarab 

balansning ayrim schyotlari rasshifrovkasi; 

---

 

192

 

yirik kreditorlar ro‘yxati; 

 

«Bank ustav fondi» balans schyoti bo‘yicha rasshifrovkasi; 

 

iqtisodiy normativlar hisobi; 

 

majburiy zaxiralar fondi hisobi; 

 

korrespondent 

schyotlar bo‘yicha balans schyotlari rasshif-

rovkasi. 

Tijorat banklari tomonidan oylik buxgalteriya hisoboti O‘zbekiston 

Respublikasi MB bosh boshqarmasiga va soliq tashkilotlariga taqdim 

etiladi. 

Tijorat banklarining yillik buxgalterlik hisoboti quyidagilarni o‘z 

ichiga oladi: 

 

yillik balans (1-shakl); 

 

foyda va zararlar to‘g‘risida hisobot (2-shakl); 

 

foydadan foydalanish to‘g‘risida balansga ilova (3-shakl); 

 

bank fondi tarkibi, maxsus sanalgan fond va turli mablag‘lar 

to‘g‘risida ma’lumotnoma (5-shakl); 

 

yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklar haqida hisobot; 

 

korrespondent va subschyotlardagi mablag‘lar qoldig‘i haqida 

ma’lumotnoma; 

 

mehnat bo‘yicha hisobot; 

 

yillik buxgalteriya hisoboti bo‘yicha tushuntirish xati. 

Yillik hisobot auditorlik tekshiruvidan o‘tkaziladi, so‘ngra 

ma’lumotlarning haqqoniyligiga, hisobotning esa amaldagi buxgalteriya 

hisobi normativlari va qonunchiligiga mos ekanligiga ishonch hosil 

qilingach, hisobot O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga top-

shiriladi. 

[119]

. Bank rahbarlari moliyaviy hisobotning natijalari bilan 

tanishayotganda quyidagilarga e’tibor berishlari lozim. 

Ma’lumki, bank faoliyati asosan qarzga olingan mablag‘lar, ya’ni jalb 

qilingan depozitlar va nodepozit mablag‘larga bog‘liq. Agar bank aksi-

yadorlarga to‘lanadigan to‘lovlar hajmini oshirishni davom ettiraversa, 

bankning moliyaviy tayanchi, ya’ni o‘z mablag‘lari bilan jalb qilingan 

mablag‘lar muvozanatida bank uchun salbiy o‘zgarishlar yuz beradi. 

Shunday hollarda bank rahbariga quyidagilar tavsiya qilinadi: 

 

bank doimo jalb qilingan mablag‘larni o‘z vaqtida to‘liq miqdorda 

qaytarib berishni ta’minlashi lozim, chunki mablag‘larning o‘z vaqtida 

qaytarilmasligi bank daromadlari va hatto bankning kelajakdagi faoliyati 

uchun ham katta xatarni yuzaga keltirishi mumkin; 

---

 

193

 

nodepozit mablag‘larning omonatchilar depozitlariga qo‘shimcha 

ravishda bank tomonidan sarf qilinishi o‘sib borsa, (chunki deyarli bar-

cha banklarning o‘z sarmoyasi depozitlarga qaraganda ancha kam), bo-

zorda tez sotiladigan va yuqori sifatli aktivlarning ulushi kechiktiril-

masdan to‘lanishi lozim bo‘lgan majburiyatlardan yuqori bo‘lishini ta’-

minlash maqsadga muvofiq. 

 

daromadlar asosan kreditlarga va qimmatli qog‘ozlarga o‘rna-

tilgan foiz to‘lovlari asosida aniqlanadi. Eng yuqori xarajat moddasi bu 

qarzga olingan mablag‘larga to‘lanadigan foizlardir.  

Bunday hollarda rahbar investitsiyalarni tanlashda puxta o‘ylab ish 

ko‘rishi lozim. Natijada katta «daromad keltiruvchi» aktivlar mo‘ljaldagi 

daromadni keltirish va umuman, ko‘zda tutilgan daromadni olish 

mumkin. Bank daromadi va xarajatiga foiz stavkasining ta’siri yuqori 

bo‘lganligi tufayli rahbariyat foiz o‘zgarishini avvaldan e’tiborga olishi 

yoki foiz o‘zgarishi tufayli bankni zarar ko‘rish ehtimolidan sug‘urtalash 

(xejirlash) orqali himoyalashi lozim. 

Bank aktivining asosiy qismi moliyaviy aktivlardir (kreditlar va 

qimmatli qog‘ozlar). Aktivning ma’lum darajada oz qismini bino va usku-

nalar (mutlaq belgilangan aktivlar) tashkil qiladi. Shuning uchun odatdagi-

dek banklar juda cheklangan miqdorda operatsion tayanchlardan foy-

dalanadilar. 

 [120]

. Buxgalteriya hisobining xalqaro tamoyillariga o‘tish 

muammosi va uning echilishi mamlakat bank tizimining shakllanishida 

muhim o‘rin tutadi. Hozirgi vaqtda tijorat banklarida ushbu masalani 

yechish uchun imkoniyatlar vujudga kelgan bo‘lsa-da, biroq ularning 

rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi quyidagi omillar mavjud: 

Birinchidan, 

tijorat banklarining malakali buxgalter kadrlar bilan 

notekis to‘ldirilganligi. Ayonki, banklarning, shuningdek, turli bank 

assotsiatsiyalarining faol ishtirokisiz malakali buxgalter kadrlar tay-

yorlash muammosini echish juda qiyindir. 

Ikkinchidan, 

buxgalteriya hisobotining xalqaro standartlariga 

o‘tishi munosabati bilan bank amaliyotida hozirgi kunda buxgalterlik 

kasbi to‘g‘risida tasavvurlarning tubdan o‘zgarishi yuz bermoqda. 

Agarda ilgari buxgalteriya hisobi hisobchilikka tenglashtirilgan bo‘lsa, 

bugungi kunda buxgalteriya hisobi undan tashqari axborotni tahlil qilish 

va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda ishtirok etish, ya’ni bank 

menejmentini ham o‘z ichiga oladi. Shu sababli, buxgalter kadrlarning 

bank boshqaruviga ishtirok etishi majburiyat sifatida qaralmog‘i lozim. 

---

 

194

Uchinchidan, 

bir qator bank operatsiyalarini buxgalteriyada rasmiy-

lashtirish uchun me’yoriy bazaning yetishmasligi, tijorat banklarining es-

kirgan planschyotlari bank faoliyatini tahlil etishni qiyinlashtiradi, xorijiy 

banklar amaliyotida qo‘llaniladigan, banklar ishonchliligi va barqarorligini 

baholash ko‘rsatkichlari va koeffitsiyentlaridan foydalanish imkonini 

bermaydi. 

To‘rtinchidan, 

ma’lumotlarni uzatish, telekommunikatsiyalar va 

qalbaki hujjatlarning bank faoliyatiga kirib kelishidan bank axborotlari-

ni himoya qilish vositalari texnik jihozlanishining yetarlicha bo‘lmagan 

darajasi, shuningdek, kompyuter xavfsizligini ta’minlashning yetarli 

darajada emasligi. Bu yerda ba’zi banklarning bank sirini ta’minlashga 

noqobilligi, shu bilan birga, bank biznesini rivojlantirish bank sirini 

ta’minlashni davlat siyosati darajasiga ko‘tarishni talab qiladi (G‘arb 

statistikasi ma’lumotlariga ko‘ra, bank sohasidagi jinoyatlarning 60 

foizi bank xodimlari tomonidan amalga oshiriladi). 

Beshinchidan, 

ba’zi auditorlik firmalarining buxgalteriya hisobi 

sohasida yetarlicha kasbiy mahoratga ega emasligi, tekshirish sifatlari va 

mas’uliyatining yo‘qligi ham buxgalteriya ishining umumiy darajasiga 

salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 

Qayd qilingan omillarni hisobga olgan holda bank hisobi sifatini, 

uning ishonchliligi va realligini oshirish zarur. Quyida buxgalteriya 

hisobining asosiy tamoyillarini ochib beruvchi xalqaro standartlarning 

ayrimlarini keltiramiz.