Ishni bajarish tartibi. 1. Kranlar K1 va K2ni ochib monametraning ikkala naychasidagi suyuqlik sathi bir xilda turgani tekshirilib so’ng kranlar yopiladi.
2. Kran K1 ni ochib, nasos yordamida suyuqlik manometri sathlari farqi 25-35 sm bo’lgancha balandga ko`tariladi.
3. Kran K1ni yopib sathlar o’zgarishi kuzatiladi. Suyuqlik xarakati to’xtagach sathlar farqi h aniqlanadi va natija jadvaliga yoziladi.
4. Kran K2 ni qisqa muddatga ochib sathlar farqi nolga teng bo’lganda tezda yopiladi.
5. Manometrda sathlar ayirmasi hosil bo’lishi kuzatiladi suyuqlik ko’tarilishi to’xtagach h1 aniqlanib jadvalga yoziladi.
6. Tajriba kamida 4-5 marta takrorlanadi va har bir hol uchun hisoblanadi so’ng o’rtacha qiymati aniqlanadi.
7. O`lchash va hisoblash natijalari quyidagi jadvalga yoziladi.
Natija ko’rinishida beriladi.
1-jadval
T/r
1
2
3
Sinov savollari. Nima uchun gazlarda ikki xil issiqlik sig’imi C p va Cv mavjud?
Nima uchun Cp va Cv bo’ladi?
Adiabatik jarayon nima va uning tenglamasini yozing?
Adiabatik jarayonda gaz temperaturasi qanday o’zgaradi?
7. Issiqlik sig’imini bilishning qanday ahamiyati bor?
Laboratorya ishi №17 ELEKTR ZANJIRI ELEMENTLARINI O’RGANISH.
Mashg’ulotning maqsadi: zanjir elementlari, reostatlar, tok manbalari, kondensatorlar, induktiv g’altaklar, zanjirlar bilan tanishish.
Ish rejasi: 1.Turli xil zanjir elementlari to`plami.
2.Zanjir elementlari chizmalarini chizish.
3.Bazi zanjir elementlarini qurulmasini tayyorlash.
Laboratorya darslarida qo’llaniladigan elektr zanjirlari quyidagi asosiy elementlardan tashkil topgan.
Elektr yurituvchi kuch manbai (tok manbai)
Elektr zanjiri ish rejimini boshqaruvchi asboblar.
Zanjirning ish rejimini o’lchovchi asboblar.
Ulash simlari.
1. Elektr yurituvchi kuch (EYUK) manbai (tok manbai) boshqa tur energiyalarini elektr toki energiyasiga aylantiruvch qurilmadir. Laboratorya darslarida o’zgarmas tok hamda o’zgaruvchan tok manbalari ishlatiladi. O’zgarmas tok manbai sifatida ko’p hollarda kimyoviy manbalar va to’g’rilagichlar ishlatiladi. Tokning kimyoviy manbalarida kimyoviy reaksiya energiyasi elektr energiyasiga aylantiriladi. Kimyoviy tok manbalari bir marta ishlatiladigan galvanik elementlar va ko’p marta ishlatiladigan (akkumulyatorlar) turlarga bo’linadi. Kimyoviy tok manbalari quyidagi elektr xarakteristikalariga egadir. Elektr yurituvchi kuch (EYUK) - bu tok manbai uchlaridagi potensiyallar farqini ifodalaydi. EYUK elektrolit va elektrodlar materiallarining kimyoviy xossalari bilan baholanadi. Sig’im - ma’lum sharoitda yuklanish(nagruzka) qarshiligi, temperatura, razryad oxiridagi kuchlanish elementining razryad paytida bergan elektr miqdori bilan baholanadi. Elektr sig’imi maksimal bo’lgandagi tok. Elementning saqlanish - bu elementning ko’rsatkichlari tenglik shartlaridan chetlashmaydigan vaqt bilan xarakterlanadi. Galvanik elementlar - o’rtasida biror - bir tuz eritmasi, kislorod yoki ishqordan iborat elektrolit bilan to’ldirilgan ikkita elektroddan tashkil topgan sistemadir. Musbat elektrod ko’mirdan yoki simob oksididan, manfiy elektrod esa ruxdan yasalgan bo’ladi. Eng ko’p tarqalgan elementlardan elektrolit sifatidan nashatirning xlorli, ruxli aralashmasi qo’llaniladi va ularga quyuqlashtirish uchun bug’doy yoki kartoshka uni qo’shiladi. Galvanik element ishi vaqtida elektrokimyoviy sistemada qaytmas o’zgarishlar yuz beradi. Ko’plab galvanik elementlari elektr yurituvchi kuchi 0,85 V dan 2,2 V gacha oraliqda bo’ladi.
Akkumulyator deb tashqi tok manbaidan elektr energiyasini olib, uni ma’lum vaqt davomida yana zanjirga qaytara oladigan asbobga aytiladi. Akkumulyator bir-biridan ajratilgan musbat va manfiy plastinkalardan tuzilgan va ular orasida elektrolit bilan to’ldirilgan qurilmadan iboratdir. Agar tashqi tok manbaidan akkumulyator orqali o’zgarmas tok o’tkazilsa, masalan (to’g’rilagichdan), bu tok ta’sirida plastinka kimyoviy tarkibi o’zgaradi. Elektr tokini akkumulyator orqali o’tkazgichdan elektr energiyasining kimyoviy energiyaga aylanishi yuz beradi. Plastinkalar kimyoviy tarkibining o’zgarishi natijasida ular orasida potensiallar farqi yuzaga keladi va akkumulyator tashqi tok manbaidan uzilgandan so’ng ham saqlanib qoladi. Razryad vaqtida akkumulyator tomonidan to’plangan kimyoviy energiya qaytadan elektr energiyasiga aylanadi. Galvanik elementlarga qaraganda akkumulyatorlar ancha katta ishlash davriga, kuchlanishning uzoq vaqt bir xilda saqlanishiga, kuchli razryad toklari hosil qilish qobilyatiga egadir. Akkumulyatorlar ikkita asosiy guruxga bo’linadi: kislotali va ishqorli. Kislotali akkumulyatorlar ishqorli akkumulyatorga qaraganda ancha katta og’irlikka ega, lekin birlik og’irlikka to’g’ri keladigan sig’mi ham ancha kattadir. Kislotali akkumulyatorlar avtomobillar elektr asboblarini ta`minlash uchun keng qo’llaniladi. Ishqorli akkumulyatorlar |kislotalilarga qaraganda ancha mustahkam bo’lib, uzoq vaqt ishlatilish xususiyatiga ega va ularni asrash ham ancha oson. Kislotali akkumulyatorlar 200 - 500 davrga ishqorlilar esa 1000 - 3000 davrgacha xizmat qilish imkoniyatiga egadirlar.
Galvanik batareya va akkumulyatorlar sxemalarida quyidagicha belgilanadi. To’g’rilagichlar tarmoqdan kelayotgan o’zgaruvchan elektr tokini o’zgarmas tokka aylantirib beradigan asboblardir. To’g’rilagichning asosiy qismi bo’lib bir tomonlama o’tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo’lgan yarim o’tkazgichli yoki elektorovakuumli diodlar hisoblanadi. To’g’rilagichlar eng katta mumkin bo’lgan to’g’rilash toki bilan xarakterlanadi. O’zgaruvchan tok tarmoqdan kelayotgan 220 V kuchlanish hisoblanadi. U sxemada “~” belgi |bilan ko’rsatiladi. Agar ish jarayonida tarmoqdan kelayotgan kuchlanishdan katta yoki kichik bo’lgan kuchlanish talab etilsa, u holda transformator va avtotransformatorlardan foydalaniladi. Transformatorning shartli belgisi quyidagidan iborat.
Avtotransformator esa.
Transformator va avtotransformatorlarda turli chiqish kuchlanishlar ikkilamchi o’ramlar sonini o’zgartirish yo’li bilan hosil qilinadi. Transformatorlar yuklanishining (nagruzkasining) mumkin bo’lgan maksimal quvvati birlamchi o’ramlarining normal kuchlanishi va chiqish kuchlanishining o’lchanish chegarasi kattaliklari bilan xarakterlanadi. Masalan, labarotoriya avtotransformatorlari (LATR-9) quyidagi kattaliklarga ega. Maksimal yuklanish(nagruzka) toki – 9A, birlamchi o’ramlardagi normal kuchlanish - 220 V, chiqish kuchlanishini o’zgartirish chegarasi 0-240V asbobning ishdan chiqishini saqlash uchun to’g’rilagich va transformatorlarni berilgan to’g’rilagich va transformatorlar uchun toki maksimal mumkin bo’lgan tokdan katta bo’lgan tarmoqqa ulash mumkin emas.
