Yangiasr avlopi

0 ‘TTIZ BESHINCHI BOB

Brissenden  uzoq  vaqt  ко‘rinmay  ketgani- 

ni  Martinga  tushuntirib  o'tirmadi.  Martin  ham 

undan  buni  surishtirmadi.  U  grog  toldirilgan 

stakanlardan ko‘tanlgan bug' orasidan do‘stining 

qoni qochgan, oriq chehrasini kuzatib o'tirardi.

---

Martin  Iden

44t

Martin  unga  so'nggi  paytda  qilgan 

to‘g‘risida gapirib bergandan keyin, Brissenden:

-  Men  ham qol qovushtirib  o'tirganim yo'q, -  

dedi.

U  cho'ntagidan  bir  qolyozma  olib  Martinga 

uzatdi, Martin sarlavhasini o‘qib, savol nazari bi­

lan Brissendenga qaradi.

-   Ha,  ha,  -   dedi  Brissenden  istehzo  bilan,  -  

sarlavhasi  chakki  emas-a,  shundaymi?  «Efe- 

merida»...  bunaqasi bolmaydi.  Lekin bu sizning 

so‘zingiz,  esingizdami,  siz  inson  haqida  gapir- 

ganingizda uni «efemeridalarning so‘nggisi»  deb, 

tirilgan  modda,  quyosh  ostida  o'z  о‘mi  uchun 

kurashayotgan  issiq jon  bolagi,  deb  ta’riflagan 

edingiz. Shu fikr miyamga mahkam otirib qolgan 

ekan, undan xalos bolish uchun butun bir dos- 

ton yozishga majbur boldim!  Qani,  o‘qib  chiqib 

bu borada o‘z fikringizni ayting!

Martin o'qirkan, hayajondan goh bo'zarar, goh 

qizarardi.  Bu  g‘oyat  barkamol  badiiy  asar  edi. 

Agar  fikming har bir nozik ohangi  so‘zlarda  o'z 

ifodasini  topgan  yerda  asaming  ustun  tomoni 

haqida gapiradigan bolsak, bu yerda shakl maz- 

mundan  ustunlik  qiladi  deyish  mumkin,  shu 

bilan  birga,  so‘z  ifodasi  shu  qadar  kamolotga 

yetgan  edikim,  zavqqa  tolgan  Martinning  nafa- 

si qaytib ketar va ko‘zlaridan yosh chiqardi.  Bu 

olti yuz yo yetti yuz misradan iborat, juda antiqa, 

xayoliy va dahshatli  doston  edi.  Bunday asarni 

yozish mumkin emasday, uni xayolga ham kelti- 

rish mumkin emasday tuyulardi,  ammo shunga 

qaramay, doston Martinning ko'z oldida yotardi. 

Bu dostonda inson va uning jamiki izlanishlari,

ishlari

---

448

Jek  London

uning  cheksiz  samoni  zabt  etib,  muttasil,  eng 

olis  sayyoralar  olamiga  yaqinlashishga  intili- 

shi tasvirlangan  edi.  Bu hali olmagan va yuragi 

so‘nggi marotaba asta tepib turgan olimga mah- 

kum insonning bosh chanog‘i ichida xayolotning 

telbalarcha javion urishi  edi.  Dostonning tanta- 

navor vaznida sayyoralarning g\ivillashi, bir-biri 

bilan to'qnashgan meteorlarning qasir-qusurlari, 

оЧН  bulutlar  shu Iasi  bilan  yoritilgan  mudhish 

bo'shliqlarda yulduzlarning jangu jadali, nihoyat, 

shu  ovozlar  orasidan  insonning ojiz  tovushi os- 

tin-ustin  bolayotgan  dunyolarning  dahshatli 

guldurosi orasidan  to'xtovsiz  eshitilib  turadigan 

hazin bir shikoyatdek quloqqa chalinardi.

Martin  nihoyat  tili  kalimaga  kelib,  gapira 

boshladi.

-  

Hech  qachon  bunday  asar  yozilgan  emas. 

Bu  g'oyat  ajoyib  asar!  Ajoyib!  Meni  esankiratib 

qo“ydi!  Bu  buyuk  va  mangu  masala  hech  xa- 

yolimdan nari ketmaydi.  Aql bovar  qilmaydigan 

narsani  anglashga  intilgan  insonning  to'xtov- 

siz  eshitilib  turgan  zaif  ovozi  mening  qulog‘im- 

da hamisha yangrab  turadi!  U  baayni  fillaming 

dahshatli o'kirishi va arslonlaming na’rasi ostida 

chivinning  olim  oldidan  g'ing'illashiga  o'xshay- 

di.  Lekin  bu  g‘ing‘illashda zo‘r  ehtiros  bor.  Men 

bema’ni  gaplami  valdirayapman,  shekilli,  lekin 

bu  asar  meni  tamomila  o'ziga  rom  qilib  qotydi. 

Siz...  Nima deb aytishni ham bilmayman,  siz ni- 

hoyatcia ulug‘ iste’dod egasisiz.  Lekin buni qan­

day yeratdingiz? Qanday ijod qila oldingiz?

Mai'tm faqat nafasini rostlab olish uchungina 

madhiya o‘qishdan to'xtadi.

---

Martin  Iden

449

-  Men endi yozishni tark etaman.  Men 

iflos  qiladigan  oddiy  odamman.  Siz  menga  chi- 

nakam  mahorat  nimaligini  namoyish  qildingiz. 

Siz  ulug‘  iste’dodga  moliksiz.  Yo‘q,  undan  ham 

ulug'siz! Bu -  telbalik yaratgan haqiqat. Bu -  tom 

ma’nosi  bilan  haqiqatdir.  Siz  aqidaparastsiz,  tu- 

shunyapsizmi? Hattoki, fan ham sizning fikrlarin- 

gizni rad eta olmaydi. Bu bashorat qiluvchi odam- 

ning  qudratli  she’r  yordami  bilan  bepoyon  fazo 

zulmatidan yasagan haqiqati,  go'zallik va buyuk- 

lik  mojizasidir.  Boshqa  hech  nima  demayman! 

Men oyoq ostida qolib, yo‘q bolib ketdim! Yo‘q, har 

holda, yana ikki ogiz so‘z aytaman: ruxsat bersan- 

giz, dostoningizni bironta jumalga joylashtirsam.

Brissenden xoxolab kulib yubordi.

-   Butun  xristian  olamida  bunaqa  asami  bo- 

sishga jur’at  etadigan  bironta ham jurnal topil- 

maydi! Buni o'zingi

z

 ham juda yaxshi bilasiz!

-  Yo‘q, bilmayman! Men aminmanki, bu asar- 

ga ikki qollab yopishib olmaydigan bironta ham 

jumal  butun  dunyoda  topilmaydi.  Axir  bunday 

asarlar yuz yilda bir marta yoziladi-ku.  Bu dos- 

ton bir kunlik ham, bir yillik ham emas. Bu -  as- 

riy doston.

-  Ha, balli, asriy!!

-   O'zingizni  beadab  qilib  ko'rsatmang!  -   deb 

e’tiroz  bildirdi  Martin.  -  Muharrirlami judayam 

befahm  demang.  Men  buni  bilaman.  Men  bilan 

bas boylashasizmi, «Efemerida»ngizni men tavsi- 

ya etgan birinchi jurnal bolmasa ham, ikkinchi- 

si albatta qabul qiladi?

-  Siz bilan bas boylashishga xalal beruvchi bir 

sabab  bor,  -   dedi  Brissenden  va  bir  oz jim  tu-

qog'ozni

---

450

Jeh  London

rib  ilova  qildi.  -  Bu  men yozgan  asarlarim  ichi- 

da  eng yaxshisi.  Buni juda yaxshi  bilaman.  Bu 

umrim oxirida yaratgan eng yuksak asarim. Men 

bu  dostonim bilan  g‘oyatda faxrlanaman.  Uning 

oldida  tiz  cho'kaman.  Bu  menga  viskidan  ham 

aziz.  Men  bu  eng  mukammal  asami  yozishni 

orzular  sari  tolpingan  va  xom  xayolga  berilgan 

yoshlik  chog'imdayoq  orzu  qilgan  edim.  Mana 

orzuimni ro“yobga chiqardim,  bir  oyog'im  go'rda 

turgan paytda ro^obga chiqardim. Nahotki, endi 

shu asarimni to‘ng‘izlar oyog'i ostiga tashlasam! 

Bas boylashmayman!  Bu meniki!  Buni men ijod 

etdim va uni faqat siz bilan baham ко‘ram an.

-   Lekin  qolganlami  ham  unutmasligingiz  ke­

rak!  -   dedi  Martin.  -   Axir  go‘zallikdan  maqsad 

odamlami  quvontirish va ularga  lazzat  bag‘ish- 

lashdan iborat!

-   Yaxshisi,  bu  asar  meni  quvontirib,  menga 

lazzat bag'ishlayversin!!

-  Xudbinlik qilmang!

-   Men  aslo  xudbin  emasman!  -   Brissenden 

hozir  aytmoqchi  bolgan  gapidan  lazzatlana 

boshlagandek jilmayib  qo^di.  -  Men  misoli  och 

cho‘chqa singari altruistman25.

Martin  qancha urinsa ham  Brissendenni  ah- 

didan  qaytara  olmadi.  Martin  jumallardan  bu 

qadar nafratlanishingiz bema’nilik va mutaassib- 

lik, siz Efesdagi Diana ibodatxonasiga o‘t qo^gan 

Gerostratdan ming marta bema’ni ish qilyapsiz, 

deb Brissendenni ishontirmoqchi boldi. Brissen­

den bosh  irg'ab  grogini ichib  о‘tirarkan,  hattoki