Yangiasr avlopi

Jek  London

-  Ha, yo‘q, borolmasman, -  dedi Martin.

Unda  toza havodan  nafas  olish  ehtiyoji  tug‘i- 

lib,  zinadan  g'irillab  pastga tushdi-da,  ko‘chaga 

chiqdi. Bu xonadon muhitida uning nafasi shun- 

doq ham qaytib ketayotgan edi, Jimning bema’ni 

safsatalari esa g'azablantirib yubordi.  U  dik etib 

turib,  mahmadona yigitning  tumshug'ini  bo‘tqa 

solingan  taqsimchaga  tiqmoqchi  ham  boldi. 

Jim  vaysagan  sari,  Ruf  ham  Martindan  shun- 

cha uzoqlasha boshlagan edi.  Axir,  mana shun- 

day hayvonlar orasida yashab turib, bir kunmas 

bir  kun  Rufning  visoliga yetishishni  umid  qilib 

bolarmidi? 

O ez

 qarshisidagi vazifaning mushkul- 

ligi Martinni umidsizlantirardi,  u  o‘z ahvolining, 

ya’ni ishchilar sinfidan chiqqan kishining ahvoli 

benajot  ekanligini  his  qila  boshlagan  edi.  Gotyo 

tevarak-atrofidagi  hamma  narsa,  o‘zi  ko'nikib 

qolgan hamma odamlar, o‘z hayoti bilan bevosita 

chambarchas  boglangan  opasi,  uning uyi,  oila- 

si,  chilangar  Jim  -   hammalari  xarsangtoshdek 

yelkasidan  bosib  yotar va  qaddini  rostlab  o‘rni- 

dan  turishiga  imkon  bermasdi.  Uning  uchun 

hayotning  zavqi  qolmagan  edi.  Shu  paytgacha 

u  hayotni  qanday  bolsa,  shundayligicha  qabul 

qilgandi.  Martin  hayotining  yaxshi-yomonligi 

haqida  hech  qachon  о У lab  ham  ko‘rmas,  faqat 

kitob  o'qigan  choglaridagina  bu  haqda  bosh 

qotirar  edi.  Lekin  ular  kitob  edi,  xolos,  mavjud 

bolmagan ajoyib dunyo  haqidagi ajoyib ertaklar 

edi. Endi bolsa, o‘sha dunyo -  o‘rtasida Ruf ismli 

guljamol turgan dunyo uning ko‘z oldida haqiqa- 

tan namoyon boldi.  Endi u bundan buyon has- 

rat  va  umidsizlikka  mahkumdir,  bu  umidsizlik

---

Martin  Iden

65

nihoyat  darajada  iztirobli,  negaki  Martin 

bilan oziqlanib kelardi.

Martin,  qaysi qiroatxonaga borsamikin:  Berk- 

leydagi  ommaviy  qiroatxonagami  yo  Oklend 

qiroatxonasigami,  deb  ancha  vaqtgacha  o'yla- 

nib  qoldi va nihoyat,  Oklend  qiroatxonasiga bo- 

rishga jazm qildi,  chunki  Oklendda Ruf yashar- 

di.  Kim bilsin!  Qiroatxona -  Rufga juda mos joy 

va  Martin  uni  o‘sha  yerda  uchratib  qolsa  ham 

ajab  emas.  Qiroatxona  bolimlarining  qay  tarz- 

da joylashgani unga butunlay malum emas edi, 

shuning  uchun,  to  oriqqina,  aftidan,  fransuzga 

o‘xshagan  bir  qiz  unga  malumot  kutubxonasi 

yuqori  qavatda  ekanligini  aytmaguncha,  bellet- 

ristika  kitoblari  terilgan  son-sanoqsiz  javonlar 

orasida  sandiraqlab  yurdi.  Stol  ortida  o'tirgan 

kishiga murojaat qilish uning aqliga kelmadi va 

o‘zi tusmollab yurib, falsafa bolimiga kirib qoldi. 

U  falsafa  haqida  kitoblar  borligini  eshitgan  edi, 

ammo  bu  fan  haqida  shuncha  ko‘p  kitob  yozil- 

gan deb hech o'ylamagan edi.  Qalin-qalin jildlar 

bilan  tolgan baland  shkaflar uni  bosib  qolayot- 

ganga  o'xshar va  ayni  paytda,  uning  tafakkuri- 

ni  hayajonga  solardi.  Bu yerda miyani ishlatish 

uchun  imkoniyat  tolib  yotardi.  Matematika 

bolimida  ko‘zi  trigonometriyaga  oid  kitoblarga 

tushdi va hech  ma’nosiz bolib  tuyulgan  formu­

la  va  chizmalarga  ancha  vaqtgacha  tikilib  qol­

di.  U  inglizcha  so‘zlarni  o‘qidi,  lekin  bu  so‘zlar- 

ning ma’nosini sira tushunmasdi.  Bu qandaydir 

boshqa til edi.  Norman bilan Artur bilishardi bu 

tilni.  Ulaming  shu  tilda  so‘zlashganini  Martin 

o‘z

 qulogl bilan eshitgan.  Ular esa Rufning aka-

umid

---

66

Jek  London

■

lari.  Martin  falsafa bolimidan  hafsalasi pir hol- 

da  chiqib  ketdi.  Insoniyat  bilimining  bu  qadar 

teran  va  cheksiz  ekanligi  hech  qachon  xayoliga 

kelmagan edi. Shulaming hammasini o‘qib ulgu- 

rarmikinman,  deb  oyiadi-yu,  uni qo'rquv bosdi. 

Lekin bu ilmlami o'zlashtira olgan odamlar ko‘p 

bolgani  esiga  tushib  ketdi.  Shunda  u,  boshqa 

odamlar  muyassar  bolgan  hamma  ilmni  men 

ham o‘rgana olaman, deb ont ichdi.

U  bir  umidsizlikka  tushib,  bir  zavq-shavqqa 

to lib,  hikmat  xazinalari  jamlangan  javonlar 

orasida tentirab yurdi.  Umumiy bolimda u Nor- 

rining «Xulosa kursi»sini topdi.  Bu kitobni u zo‘r 

ixlos  bilan varaqlab  chiqdi.  Har holda,  bu  kitob 

unga qadrdon edi. Chunki muallif Martin singari 

dengizchi  edi.  Keyin  u  Boudichning  «Navigatsi- 

ya haqidagi malumotlar»ini va Lekki bilan Mar- 

shalning  asarlar  majmuasini  topdi.  Juda  soz 

boldi-da!  U  navigatsiyani o'rganishga kirishadi. 

Ichishni tashlaydi, astoydil mehnat qilib, kapitan 

boladi.  Shu  choq  Ruf unga juda yaqinlashgan- 

day  bolib  tuyuldi.  Kapitan  bolib  olgandan  ke­

yin,  agar  Ruf xohlasa,  unga uylanishi mumkin. 

Bordi-yu,  xohlamasa -   nachora,  shu  qiz  tufayli 

yaxshi va bama’ni hayot kechira boshlaydi, lekin 

ichishni  baribir  tashlaydi.  Keyin  u  kapitanning 

ikkita xojayini -  sug4irtachi bilan kema xo'jayi- 

nini  esladi,  kapitan  bilan  ulaming  ko‘zlagan 

manfaatlari  hech  qachon  bir-birlarinikiga  mos 

tushmas  edi:  shundan  so‘ng  Martin,  ulaming 

har  qaysisi  uni  xarob  qilishi  mumkinligini  va 

xarob  qilishi muqarrar ekanligini о“у1ау boshla­

di. U xonaga ko‘z yugurtirib chiqib, o‘n ming jild-

---

Martin  Iden

61

lik  salobatli  kitob javonlari  oldida hatto  ко 

qamashib  ham  ketdi.  Yo‘q,  dengizga  barham 

berildi.  Bu  yerda,  bu  son-sanoqsiz  kitoblarda 

benihoya ulkan  qudrat mavjud,  agar u chindan 

ham buyuk ishlarga bel boglamoqchi ekan, ular- 

ni quruqlikda ro^yobga chiqarishi lozim!  Buning 

ustiga,  kapitanlar xotinlarini o'zlari bilan dengiz 

safariga olib borishiga ruxsat berilmaydi.

Tush  payti  boldi.  Vaqt  o‘tib  borardi.  Martin 

ovqatni  ham  unutib,  hamon  kitoblaming  nom- 

larini o'qib, axloq qoidalari yozilgan kitobni axta- 

rish bilan ovora edi.  Uning miyasi yuqori marta- 

baga erishish orzusidan boshqa yana eng oddiy 

vazifani  hal  qilish  bilan  ham  band  edi:  agar- 

da  yosh  xonim  siz  bilan  xayrlasha  turib,  yana 

tashrif  buyurishingizni  iltimos  qilsa,  qancha 

vaqt  o'tkazib  borish  mumkin  unikiga?  Nihoyat, 

zarur kitobni uchratdi-yu,  biroq o‘z  savoliga bu 

kitobdan  ham javob  topa  olmadi.  U  axloq  qoi- 

dalarining  nechoglik  murakkab  va  rango-rang 

ekanligini ко‘rib hayron qoldi,  kiborlar jamiyati- 

da  odat  bolgan  taklifnomalar  almashish  qoida­

lari  haqidagi  qollanmalarni  o'qiyverib,  miyasi 

g'ovlab  ketdi  va  ma’yus  bir  qiyofada  bu  yerdan 

uzoqlashdi.  U o‘zi qidirgan narsani topa olmadi, 

lekin  har jihatdan  nazokatli  bolish uchun juda 

ham ko‘p vaqt kerakligini va bularning hamma- 

sini  o'zlashtirmoq  uchun  dastawal  butun  umr 

yashash kerakligini tushundi.

-   Qalay,  qidirgan  kitobingizni  topdingizmi?  -  

deb so‘radi chiqib ketayotgan Martindan stol or- 

tida o'tirgan kishi.

-   Ha,  ser,  kutubxonangiz  judayam  yaxshi 

ekan, -  deb javob berdi Martin.

---

U kishi bosh irg'itib qo'ydi.

-  Tez-tez kelib turing.  Siz dengizchimisiz?

-  Ha, ser. Yana vaqt topib bir kelarman.

«Mening dengizchi ekanimni qayoqdan bildiy-

kin?»  -   deb  so'radi  Martin  o‘zidan  o‘zi,  zinadan 

pastga tushganda.

Shundan  keyin,  ko'chaga  chiqib,  beso‘naqay 

chayqalmasdan bir tekisda yurishga urindi. Yana