Янги Ўзбекистонни қуриш ва ривожланишида ёшларнинг фаоллиги

 Янги Ўзбекистонни қуриш ва ривожланишида ёшларнинг фаоллиги 
88 
o‘quvchilariga‖juda‖ko‘p‖bergan.‖O‘quvchi albatta bunday topshiriqni bajarishda ijodiy 
fikrlash tomonidan boradi. 
Barcha‖ o‘quvchilar‖ tuzgan‖ matnlarini‖ o‘qib‖ bergach,‖ o‘qituvchi‖ ana‖ shu‖ matnga‖
mos sarlavha topishni topshiriq qilib beradi. 
Mavzular‖ turlicha‖ bo‘lishi‖ mumkin.‖ Masalan,‖ ‚Mening‖ bir kunim‛,‖ ‚Ta’til‖
kunlarida‛,‖‚Buvimnikiga‖sayohat‛,‖‚Do‘stim‖bilan‖men‛‖va‖h.k.‖O‘qituvchi‖o‘quvchilar‖
yozgan‖taassurot‖ona‖tilida‖matn‖deb‖atalishi‖va‖matnning‖istilohiy‖ma’nosiga‖alohida‖
to‘xtalishi‖kerak.‖ 
Matn‖nutqiy‖hodisa‖bo‘lib,‖u‖ikki va undan ortiq gapning mazmunan birikishidir. 
‚Kuz‖ boshlandi‛‖ shaklidagi‖ ikkitagina‖ so‘zning‖ mazmunan‖ birikishidan‖ tortib,‖ butun‖
boshli‖badiiy‖romanlar,‖yirik‖trilogiyalar‖ham‖matn‖sanaladi.‖Har‖bir‖matn‖ma’lum‖bir‖
narsa, voqea-hodisani tasvirlaydi, u haqida xabar beradi,‖so‘zlovchining‖munosabatini‖
ifodalaydi. 
Matn‖tuzilishiga‖ko‘ra,‖murakkab‖sintaktik‖butunlik,‖xat‖boshi,‖bo‘lim,‖qism,‖bob‖
va‖ paragraflardan‖ tashkil‖ topishi‖ mumkin.‖ Maktabda‖ o‘quvchilar‖ tomonidan‖ tuzilishi‖
ko‘zda‖ tutilgan‖ matnlar‖ asosan,‖ gap,‖ abzats‖ va‖ qismdan‖ iborat‖ bo‘ladi.‖ O‘qituvchi‖
o‘quvchilarda‖ana‖shunday‖matn‖tuza‖olish‖kompetensiyasini‖shakllantirishi‖kerak. 
Saboq jarayonida gap, abzas‖ va‖ qismning‖ istilohiy‖ ma’nolarini‖ izohlash‖ orqali‖
‚Aqliy‖ hujum‛,‖ ‚BBB‛,‖ ‚Klaster‛,‖ ‚Mening‖ fikrim‖ o‘zgacha‛‖ usullaridan foydalanish 
mumkin. Bu birinchidan matn ichki tuzilishi haqidagi umumiy fikrdan xususiylarini 
ajratib‖olish‖imkonini‖bersa,‖ikkinchidan‖o‘quvchilarni‖o‘z‖fikrlarini‖mustaqil‖ayta‖olish,‖
matn‖haqidagi‖nazariy‖ma’lumotni‖anglashlariga‖sharoit‖yaratadi. 
Bir‖chorak‖davomida‖matn‖uning‖tuzilish‖yo‘l-yo‘riqlari,‖matnga‖mavzu‖tanlash,‖
uning grammatik asoslari, matnning morfologik, sintaktik va fonetik jihatlarini tahlil 
qila olish mahorati shakllantirib borilishi kerak. 
O‘qituvchi‖ matn‖ uchun‖ ajratilgan‖ saboqlarda‖ matn‖ turlariga‖ alohida‖ e’tibor‖
qaratadi.‖Dastlab,‖‚Kim‖qanday‖izohlaydi?‛‖so‘rov‖metodi‖asosida‖‚Nima‖deb‖o‘ylaysiz,‖
matn‖ qanday‖ turlarga‖ bo‘linadi?‛‖ degan‖ savolni‖ o‘rtaga‖ tashlaydi.‖ O‘quvchilar‖ matn‖
turlari‖ haqida‖ o‘z‖ qarashlarini‖ aytishadi.‖ O‘qituvchi barcha fikrlarni belgilab boradi. 
Har‖ bir‖ fikr‖ o‘quvchilarga‖ ko‘rinarli‖ o‘ringa‖ belgilanishi va raqamlanmasligi lozim. 
Hatto‖ raqamlangan‖ fikrlarda‖ ham‖ o‘quvchilar‖ munosabat‖ anglaydi‖ va‖ so‘nggi‖ fikr‖
aytgan‖bola‖o‘zini‖oxirgi‖o‘rinda‖ekanini‖bilib,‖keyingi‖safar‖fikrini‖bayon‖etishdan‖o‘zini‖
tortadi. 
Ifodalanayotgan mazmunga qarab matnning tasviriy, rivoya(hikoya), hamda 
muhokama turlari farqlangan. O‘qituvchi‖ oltinchi‖ sinf‖ o‘quvchilariga‖ matn‖ turlarining‖
barcha izohini bosqichma-bosqich tushuntirib borishi shart. 
Tasvirlovchi matn – biror bir shahs ishtirokisiz, voqealar rivojisiz, faqat tabiat va 
hodisalar‖ tasviri‖ bo‘ladi.‖ Tasvirlash‖ kuzatuvchanlik‖ bilan‖ bog‘liq.‖ Shuning‖ uchun‖ ona‖
tili‖
mashg‘ulotlarida‖
bolalarni‖
sinchkovlik‖
va‖
kuzatuvchanlikka‖
o‘rgatish, 
kuzatilayotgan obyektning‖ eng‖ muhim‖ belgi‖ va‖ xususiyatlariga‖ e’tiborini‖ jalb‖ qilish‖
kerak.‖ O‘qituvchi‖ o‘quvchilarni‖ tasviriy‖ matn‖ tuzishga‖ o‘rgatish‖ uchun‖ berilgan‖ so‘z,‖
tayanch‖ tushuncha,‖ so‘z‖ birikmasi,‖ tasviriy‖ ifoda‖ va‖ iboralardan‖ foydalanib‖ matn‖
tuzishga undash, berilgan andoza asosida matn tuzish, berilgan mavzuli rasm asosida 
matn tuzishga jalb etish kerak. 

---