Yangi va eng yangi davr falsafasi

3. XVI-XX asr boshlarigacha O‘rta Osiyoda ijtimoiy-axloqiy, falsafiy qarashlar.

Odatda, sharq uyg‘onish davrining ikkinchi bosqichi sifatida qayd qilinadigan Temur va temuriylar davri ham mamlakatimiz va mintaqamiz tarixiy taraqqiyotida juda katta iz qoldirgan, insoniyat takdirida burilish yasagan ijtimoiy-siyosiy hodisalarga boy davr hisoblanadi. Ana shu buyuk siymolar zamoni ham Bahovuddin Naqshband, Xo‘ja Ahror Vali, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug‘bek, Ali Kushchi kabi yuzlab olimu fuzalolarni yetkazib bergan edi.

XVI asrdan boshlab O‘rta Osiyoda Xiva xonligi, Buxoro amirligi va keyinchalik – XVIII asrning oxirlaridan boshlab – Qo‘qon xonliklari tashkil topdi. Dunyoning boshqa mintaqalari bilan savdo-iqtisodiy, madaniy aloqalarning sustlashuvi, ortodoksal islomning jamiyatda to‘la hukmron mafkuraga aylantirilishi, feodal tarqoqlik va ichki nizolarning avj olishi va boshqa sabablar tufayli mintaqa davlatlari ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy soxalarda tanazzulga yuz tuta boshladi. Bu inqirozning boshqa sabablaridan biri sifatida jahon miqyosida sodir bo‘lgan katta o‘zgarishlarni ko‘rsatib o‘tish mumkin. Xususan, jahon mintaqalari orasida savdo yo‘llarida tuya karvonlari o‘pniga dengiz(okean) kemalari kelib, ular hal qiluvchi ahmiyat kasb eta boshladi. Oqibatda Buyuk ipak yo‘li ustida joylashgan shaharlar, mamlakatlar endilikda juda katta foyda manbasidan ajrala boshladi. Undan tashqari, O‘rta Osiyo jahon mintaqalarida kechayotgan yangiliklar, kashfiyotlar, ma'naviy-madaniy munosabatlarda tobora qoloqlikka yuz tuta boshladi.Ijtimoiy-iqtisodiy tanazzul siyosiy tanglikni, ma'naviyatda turgunlikni keltirib chiqaradi. Bunday holat esa muqarrar ravishda kishilar o‘ptasidagi axloqiy munosabatlarning buzilishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Ana shunday sharoitda jamiyatning barcha sohalarini nazorat qiladigan, jamiyatdagi inqirozning yanada chuqurlashib ketishining oldini oladigan kuchli hukmron mafkuraga ko‘ppoq ehtiyoj sezila boshladi. Ana shunday hukmpon mavqyeni egallay olishi mumkin bo‘lgan dunyoqarash mavjud islom mafkurasi edi. Buxoro, Xiva madrasalarida XVI asrdan boshlab temuriylar davrida an'anaga aylangan dunyoviy fanlarni

o‘qitishga chek qo‘yildi. Endilikda, davlat shariat qonun-qoidalari asosidagina jamiyat oldidagi o‘z vazifasini uddalashga yo‘nalish ola boshladi.Bu hol muqarrar tarzda o‘sha davr ijtimoiy fikrlariga, adabiyot, san'at va ma'naviyatning turli sohalariga ta'sir ko‘rsatmasdan qolmasdi. Qariyb to‘rt yuz yillik turg‘unlik o‘sha davr falsafiy tafakkurida aks etgan edi. Faqatgina XVIII asr oxirlariga kelib xonliklar va amirlik markazlarida badiiy hamda tarixiy vokelikni aks ettiradigan tarixiy-adabiy muhit shakllana boshladi.