Yangi davrda fuqarolik jamiyati nazariyasi va amaliyoti. 2-savol. Yangi o’zbekistonda fuqarolik jamiyati nazariyasining manaviy-ma’rifiy asoslari tayanch tushunchalar

Formatsion yondoshuv asosan marksizm g‘oyasiga asoslangan ilmiy adabiyotlarda aks etadi. Bu erda jamiyatning rivojlanishi tabiiy tarixiy jarayon sifatida ko‘rib kelingan va mazkur jarayonda muayyan ijtimoiy – iqtisodiy formatsiyalar bir-birini almashtiradi.
Formatsiya deganda olimlar insoniyat tarixining ma’lum davrlarini nazarda tutadi. Bu davrlarga o‘ziga xos ishlab chiqarish kuchlari va munosabatlari xos va aynan shu bilan bir-biri bilan ajralib turadi. Fuqarolik jamiyati tushunchasi, mazkur yondoshuv tarafdorlari fikriga ko‘ra, faqat burjua tizimga xos hamda u siyosiy va iqtisodiy sohalari o‘rtasida turadi.
Formatsion yondoshuvga qarshissivilizatsion yondoshuv ishlab chiqilgan. Uning asosiy mazmuni, mamlakatlarda shakllanib rivojlaniyotgan fuqarolik jamiyatissivilizatsiya omillarini e’tiborga olish zarur. Mazkur yondoshuvning nazariy asoschilari sifatida O.Shpengler, A.Toynbi, P.Sorokina e’tirof etilmoqda. Ularning fikriga ko‘ra fuqarolik jamiyati boshqa jamiyat shakllaridan bir qahar yuqori rivojlanish darajasi bilan ajralib turadi. Uning asosiy me’zoni esa – inson, uning huquq va erkinliklari, ularni amalga oshirish real mexanizmlari mavjudligi, hamda inson o‘zining potnetsialini to‘la qonli namoyon etish qobiliyati bilan izohlanadi.
Lekin ssivilizatsion yondoshuv ijtimoiy taraqqiyotning barcha jabhalarini tahlil etolmadi, chunki tahlil doirasida madaniy jihatlarga asosiy e’tibor qaratilgan bo‘lsada, jamiyatining siyosiy va iqtisodiy xususiyatlari e’tiborda chetda qolgan.
Fuqarolik jamiyatining zamonaviy konsepsiyalarining asosiy yondoshuvlari. Formatsion yondoshuv.
Fuqarolik jamiyati tushunchasi kapitalistik tizimga bog‘lanadi va keng (ya’ni jamiyatning shakli sifatida) va tor (ya’ni iqtisodiy va siyosiy munosabatlar o‘ratsidagi shakllanadigan muayan ijtimoiy tashqi lotlar majmuasi sifatida) ma’nolarda tushuniladi.
Sivilizatsion yondoshuv. Fuqarolik jamiyatinig sivilizatsiya tarraqqiyoti kontekstida ko‘rib chiqadi. Uning nazariy asoslarini O.Shpengler, A.Toynbi va P.Sorokin asrarlarida yaratilgan. Ularga qaraganda, fuqarolik jamiyati boshqa ijtimoiy shakllardan avvalo yuksakssivilizatsiya darajasi bilan ajralib turadi. Uning asosiy me’zoni sifatida esa insogn, uning erkinligi, rivojlanish va ijodiylik imkoniyatlari, shuningdek boshqa insonlar bilan tinchlik v totuvlikda yashash qobiliyatlari tan olinadi.
Insoniyatning tarixiy rivojlanishiga sivilizatsiyaviy yondashuvda quyidagi davrlarni ko‘rsatib o‘tish darkor: "Daryo sivilizatsiyasi davri", "Dengiz sivilizatsiyasi davri" va "Ummon sivilizatsiyasi davri.
O‘rta Osiyo va ayniqsa, O‘zbekiston xalqlari tarixini o‘rganayotganda, uni falsafiy nuqtai nazardan ko‘rib chiqish, sivilizatsion yondashuv sifatida yanada maqbul ilmiy yondashuvdan foydalanib, ko‘rib chiqish muhim ilmiy ahamiyatga ega.
Ushbu usullardan biri bu xalqlar tarixini o‘rganishga sivilizatsion yondashishdir.
Insoniyat sivilizatsiyasi o‘zining tarixiy taraqqiyoti davomida o‘ziga xos bosqichlarni bosib o‘tdi. Ushbu bosqichlar o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ob’ektiv qonuniyatlar va ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va huquqiy xarakterdagi munosabatlar bilan ajralib turadi. Ushbu hodisalar jamiyatning tarixiy qonunlari deb ataladi.
Nemis faylasufi York Rozen an’anaviy tushunchalarni yangi va afzalroq tushunchalar bilan qayta ko‘rib chiqish zarurligini ta’kidlaydi. Fuqarolik jamiyatining madaniy asoslariga kirgan intellektual yutuqlarni qayd etish nihoyatda muhimdir. Ular orasida inson qadr-qimmati va madaniyatlararo e’tirofning insonparvarligi, siyosiy boshqaruvni demokratik tashkil etish, ilmiy nutqning ratsionalligi va talqin tizimidagi dunyoqarashning plyuralizmi kabi universal normalar mavjudligini ko‘rsatib o‘tadi¹. "Sivilizatsiya" tushunchasi Evropa ilm-fanida ma’rifatparvarlik davrida tashkil topgan va shu vaqtdan beri "madaniyat" tushunchasi kabi umumiy ma’noni anglatadi.
"Sivilizatsiya" tushunchasi Evropa ilm-fanida ma’rifat davrida asos solingan va shu vaqtdan beri "madaniyat" tushunchasi singari ma’noga ega bo‘lgan.
Falsafiy va sotsiologik tafakkurning O.Spengler, A.Toynbi, M.Veber, S.Eyzenstadt, P.Sorokin, M.Singer singari yirik vakillarining asarlariga tayanadi. Ular"Sivilizatsiyaviy yondashuv"ning rivojlantirishga ulkan hissa qo‘shdilar. O‘zining eng umumiy ko‘rinishida "sivilizatsiya" tushunchasini (lotincha: "sivilizatsion" - "fuqarolik", "jamoat", "davlat" dan) hayotning yuqori darajada farqlanishini ta’minlaydigan ijtimoiy-madaniy tizim deb ta’riflash mumkin. Murakkab, rivojlangan jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda va shu bilan birga tartibga solinadigan ma’naviy va madaniy omillarni yaratish va kerakli tuzilmalar va qadriyatlar ierarxiyasini yaratish orqali uning zaruriy integratsiyasini qo‘llab-quvvatlaydi. Bu ham madaniyatning sinonimidir, ham moddiy va ma’naviy madaniyatning darajasi, rivojlanish bosqichi, hattoki uning tanazzulga uchrashi va tanazzul davri, aksincha uning yaxlitligi, cheklanishini ham anglatadi. Sivilizatsion yondashuv inson faoliyatining barcha shakllari orqali o‘tmishni bilishga qaratilgan: mehnat, siyosiy, ijtimoiy - har xil ijtimoiy munosabatlardagi o‘zaro farqni anglatadi.
Ilmiy-siyosiy fikr va mafkura markazi rahbari, fizika-matematika fanlari doktori, siyosiy fanlarning doktori Stepan Sulakshinning so‘zlariga ko‘ra, "sivilizatsiya" tushunchasi ba’zi ob’ektiv fenomenologik maqsadlar va jarayonlarni aks ettirish maqsadida kiritilgan. Dunyoni o‘zgartirish uchun ularni tushunish kerak.²
Endryu Targovskiy "sivilizatsiya dunyosi doimiy xarakterga ega va bu avtonom sivilizatsiyalar mozaikasi sifatida ham qabul qilinadi" - deb yozadi. Bunda faqat bitta dunyo sivilizatsiyasi mavjud, ammo so‘nggi 6000 yil ichida rivojlangan 29 ga yaqin asosiy avtonom sivilizatsiyalar mavjudligini ko‘rsatib o‘tadi. Ehtimol, kimdir avtonom sivilizatsiyalarni, aniqrog‘i sun’iy yo‘ldosh sivilizatsiyasini topa olsa, ularning soni 100 ga yoki undan ham ko‘proqqa yetishi mumkin”³
Marksizm ta’limotida sivilizatsiya tushunchasi ijtimoiy munosabatlar shakllanish jarayonida ya’ni ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari o‘rtasidagi farqlar bilan formatsion yondashuv sifatida izohlanadi.
Ushbu sivilizatsion shakllanish (formatsion) yondashuviga ko‘ra insoniyat tarixi quyidagicha taqsimlandi: ibtidoiy jamoa tuzumi, qullar tuzumi, feodal tuzum, kapitalistik tuzum va kommunistik tizim.
Sivilizatsion yondashuv inson hayotining tarixiy rivojlanishini o‘rganishda shakllanish yondashuviga qaraganda ancha keng va boyroqdir. Bu, nafaqat sinflar va ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi qarama-qarshilikni, balki ularning umumiy insoniy qadriyatlarga asoslangan o‘zaro ta’sir doirasini, nafaqat sinfiy ziddiyatlarning namoyon bo‘lishini, balki insoniyatning barcha xatti-harakatlariga singib ketgan ma’naviy tamoyillarning umumiyligini ham ajratishga imkon beradi.
Inson faoliyatining turli sohalari, sivilizatsiya barcha xilma-xilliklari bilan barcha madaniy va ijtimoiy guruhlar uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan va shu bilan ularni yaxlit bir butunlik doirasida ushlab turadigan jamiyatning ijtimoiy me’yorlarini shakllantiradi.
Ilmiy asoslangan konsepsiya nafaqat fan sohasining rivojlanishiga ta’sir qiladi, balki jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti rivojlanishiga kuchli ijobiy turtki ham beradi. Yoki, aksincha, ijtimoiy hayotda va ilmiy faoliyatda qo‘llaniladigan oqibatlar, ilmiy jihatdan asossiz tushuncha, sub’ektiv qarash, g‘oya, umuminsoniy va milliy qadriyatlarga zid bo‘lgan narsa millat, davlat, hatto insoniyatning halokati bilan tugaydi.
Davlatlarning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti, insoniyat sivilizatsiyasi sub’ektiv va ob’ektiv omillar ta’siriga asoslanadi. Shuningdek, qadim zamonlardan to hozirgi kungacha Markaziy Osiyo, shu jumladan, O‘zbekiston xalqlarining tarixiy rivojlanishi ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’sirida bo‘lgan. Ushbu jarayonlarni tarix falsafasi nuqtai nazaridan o‘rganish alohida ahamiyatga ega.
O‘rta Osiyo, jumladan, O‘zbekiston xalqlarining tarixiy taraqqiyotini o‘rganish jarayonida faqat o‘sha paytda individual tarixiy davrlarning ob’ektiv qonuniyatlariga asoslanib va ​​ularga sub’ektiv omillarning ta’sirini taqqoslaganda ishonchli natijalarga erishish mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, “Fuqarolik jamiyati ” fanining nazariy va uslubiy asoslari ob’ektiv qonunlarga asoslangan konsepsiyalardan iborat bo‘lishi kerak.
Markaziy Osiyoning, shu jumladan O‘zbekistonning tarixiy rivojlanishini o‘rganishga sivilizatsion yondashuv jamiyatning ob’ektiv qonuniyatlarini belgilashni talab qiladi.
Jamiyatning ob’ektiv qonunlari ikki turga bo‘linadi: 1) tarixiy qonunlar; 2) ijtimoiy qonunlar.
Tarixiy qonuniyatlar insoniyat, davlatlar va millatlar taraqqiyotining muayyan bosqichlarida mavjud bo‘lgan ob’ektiv qonun sifatida tavsiflanadi.
Har bir millat, millat va davlat tarixiy rivojlanish jarayonida alohida rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tdi. Ushbu bosqichlar orasidagi farq mavjud bo‘lgan individual ob’ektiv qonunlar bilan belgilanadi
Tarixiy qonuniyatlar insoniyat, davlatlar va millatlar taraqqiyotining muayyan bosqichlaridagina mavjud bo‘lgan ob’ektiv qonuniyatlar, normalar sifatida tavsiflanadi.
Har bir millat, millat va davlat tarixiy rivojlanish jarayonida alohida rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tdi. Ushbu bosqichlar o‘rtasidagi farq o‘ziga xos barqaror ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va huquqiy tendensiyalar, normalar va qonunlar sifatida mavjud bo‘lgan umumiy va xususiy ob’ektiv qonunlar bilan belgilanadi. Ushbu qonunlar tarixiy xususiyatga ega.
Shunday qilib, tarix qonunlari insoniyat, millatlar va davlatlar taraqqiyotining individual tarixiy bosqichlarida mavjud bo‘lgan davrlarni tavsiflovchi qonunlar bilan belgilanadi. Keyinchalik, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va huquqiy tendensiyalar o‘zgarishi bilan tarix qonunlari o‘zgaradi va aksincha. Tarixiytaraqqiyot va rivojlanishining yangi bosqichida ilgari mavjud bo‘lgan qonunlar, normalar, qoidalar barham topadi va ularning o‘rnini tarixning mutlaqo yangi qonunlari, normalar, qoidalar egallaydi. Masalan, O‘zbekiston va boshqa bir qator mustaqil davlatlarning (MDH) tarixida Sovet Ittifoqi davrida o‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va huquqiy qonunlar, me’yorlar, tamoyillar va tendensiyalar mavjud edi.
Sovet Ittifoqi qulashi natijasida va sobiq ittifoq respublikalari hududlarida demokratik o‘zgarishlar bilan butunlay yangi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va huquqiy qonunlar, tendensiyalar va normalar vujudga keldi va amal qila boshladi.
Tarixning mavjud qonunlari tashqi tabiiy sharoitlar bilan chambarchas bog‘liqdir, chunki insoniyat jamiyati hayoti doimo tashqi tabiiy muhitga bog‘liqdir. Shuning uchun xalqlar, jamiyat tarixini o‘rganishga sivilizatsion yondashish tabiatning mavjud ob’ektiv qonunlaridan kelib chiqib belgilanishi kerak.
Jamiyat hayotini o‘rganishga sivilizatsion yondashuv jamiyat va tarix qonunlarining tabiat qonunlariga bog‘liqligini tushuntirishni talab qiladi. Ushbu qoidadan kelib chiqib shuni ta’kidlash kerakki, Markaziy Osiyo, shu jumladan O‘zbekiston xalqlarining tarixiy rivojlanishi, albatta, ushbu qoidalar bilan bog‘liq.
Tabiat hodisalari va boyliklarining roli xalqlarning tarixiy taraqqiyoti jarayonida muhim rol o‘ynadi. Masalan, daryolar qadim zamonlardan buyon muhim rol o‘ynagan. Eng qadimiy sivilizatsiyalar daryo yaqinida paydo bo‘lgan (qadimgi Misr, Bobil, qadimgi Yunoniston, Rim, qadimgi Hindiston, Xitoy, Xorazm, Baqtriya, Sug‘diyona). Qadimgi sivilizatsiya davrida, xalqlar hayotida daryoning o‘rni katta ahamiyatga ega edi. Daryo sharoitlari tufayli yuqorida aytib o‘tilgan qadimgi davlatlar vujudga keldi va rivojlandi.
Ushbu davrni shartli ravishda "Daryo sivilizatsiyasi davri" deb atash mumkin. Bizning fikrimizcha, daryo sivilizatsiyasi davrining davomiyligi miloddan avvalgi beshming yillikning boshidan XV asr oxirigacha bo‘lgan davrni o’z ichiga oladi.
O‘rta Osiyo, shu jumladan O‘zbekiston hududida daryo sivilizatsiyasi davrida shakllanib rivojlangan Xorazm, So‘g‘diyona, Baqtriya, Davan va Amir Temurning markazlashgan davlati kabi qadimiy davlatlarni o‘z ichiga olgan. Bu davrda Markaziy Osiyoda ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayot rivojlandi. Ushbu davlatlar xalqaro maydonda yuqori obro‘ga ega edilar. Iqtisodiy va madaniy aloqalar nuqtai nazaridan Sharq va G‘arbni bog‘laydigan "Buyuk ipak yo‘li" yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida muhim rol o‘ynagan. Turon zamindan o‘tgan Buyuk ipak yo‘li Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishi uchun ulkan ijobiy ahamiyatga ega bo‘lgan.
"Dengiz sivilizatsiyasi davri" deb nomlangan insoniyat tarixida o‘n beshinchi asrning oxiridan boshlanib, o‘n to‘qqizinchi asrning oxirigacha davom etgan (va hanuzgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan), insoniyat sivilizatsiyasi rivojlanishining yangi bosqichi dengiz sohillarida joylashgan bir qator davlatlarning rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Agar "dengiz Sivilizatsiyasi davri" bir qator G‘arbiy Evropa davlatlarining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy rivojlanishi uchun ulkan ijobiy ahamiyatga ega bo‘lgan bo‘lsa, boshqa tomondan, bu Markaziy xalqlarning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. O‘rta Osiyo, shu jumladan, O‘zbekiston xalqlarining tanazzulga yuz tutishiga asosiy sabab bo‘ldi.
Dengiz sivilizatsiyasi davri natijasida ijtimoiy-iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi, savdo-sotiqning kuchayishi, madaniy almashinuv tufayli Evropa mamlakatlari jadal rivojlana boshladi va o‘zlarining gullab-yashnagan davrlariga erishdilar.
Boshqa tomondan, bu davrda daryo sivilizatsiyasi davrining gegemonlik roli o‘z faoliyatini to‘xtatdi. Natijada "Buyuk ipak yo‘li" avvalgi ahamiyatini yo‘qotdi va xalqlar va davlatlar o‘rtasidagi savdo dengiz yo‘llariga o‘tdi.
Yuqorida aytib o‘tilganlarga asoslanib, Markaziy Osiyoda (Xiva, Qo‘qon xonliklari va Buxoro amirligi) joylashgan xalqlar va davlatlarning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy qoloqligi, parchalanishining asosiy sababi ob’ektiv qonun sifatida inson sivilizatsiyasi, deb ta’kidlash mumkin. Tabiat hodisalari, xususan, geografik muhitga asoslangan insoniyat sivilizatsiyasining tarixiy qonunining o‘zgarishi bilan, butun-butun xalqlar hayot mamoti o‘zgarib ketdi.
Ayrim davlatlarning hukmdorlari jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi dengiz yo‘llarining tarixiy ahamiyatini oldindan bilib, dengiz sohillariga etib borish uchun kuchaytirilgan choralarni ko‘rdilar. Masalan, Rossiya tarixida Pyotr I o‘zining tashqi siyosatida Boltiq va Qora dengiz sohillariga etib borish uchun Shvetsiya, Turkiya kabi qo‘shni davlatlar bilan ko‘plab urushlar olib borgan. Rossiya tarixida "Shimoliy urush" deb nomlangan shvedlar bilan olib borilgan21 yillik urush natijasida Evropaga "darcha" ochildi. Boltiq dengizi qirg‘og‘ida Sankt-Peterburg shahrini qurilishi paytida minglab odamlar vafot etgan bo‘lsa-da, Pyotr I nomini hanuzgacha hurmat va ehtirom bilan yodga oladilar. U nafaqat Rossiya tarixida, balki insoniyat tarixida ham tarixiy shaxs sifatida mashhur bo‘ldi. Shunday qilib, Pyotr I o‘z vaqtida va oqilona tashqi siyosati tufayli dengiz qirg‘og‘iga chiqish imkoniyati bilan Rossiya Evropaning rivojlangan davlatlari bilan savdo-iqtisodiy, siyosiy munosabatlarni yo‘lga qo‘ydi, ijtimoiy-iqtisodiy qoloqlikning oldini oldi va imperiya maqomiga ega bo‘ldi.
Dengiz sivilizatsiyasi davri hali ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Ammo insoniyat o‘z taraqqiyoti jarayonida bu bilan cheklanib qolmasdan, o‘z taraqqiyotini yanada yuqori darajaga ko‘tardi.
XIX asr oxiridan boshlab insoniyat tarixida yangi davr - "Ummon sivilizatsiyasi davri" boshlandi. Insoniyat tarixidagi bu davr ijtimoiy hayotning barcha sohalarida yangi imkoniyatlar ochdi, dunyoning haqiqiy ko‘rinishini o‘zgartirdi, ko‘plab millatlar va davlatlarning taqdirini belgilab berdi.
Masalan, insoniyat tarixining yaqin o‘tmishida (XX asr o‘rtalarigacha) Hindi-Xitoy hududida joylashgan davlatlar va xalqlar ijtimoiy-iqtisodiy qoloq bo‘lgan bo‘lsa, "Ummon sivilizatsiyasi davri" oqibatida yuksak taraqqiyot darajasiga ega bo‘ldilar. Yaponiya, Janubiy Koreya, Singapur, Malayziya, Indoneziya kabi mamlakatlar tabiiy boyliklarga ega bo‘lmasalar-da, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida keskin rivojlanishga erishdilar. Hindi-Xitoy xalqlarining bunday kuchli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy sababi, ular joylashgan hudud – “Ummon sivilizatsiyasi” doirasiga kirganligi, jamiyatning ob’ektiv qonuni bo‘lmish - "Ummon sivilizatsiyasi davri"da yashayotganligidadir.
Yuqorida aytib o‘tilgan davlatlar insoniyatning tarixiy taraqqiyoti davrida "Ummon sivilizatsiyasi davri" boshlanishi tufayli ushbu hududda savdo-iqtisodiy, turizm, ijtimoiy-madaniy aloqalarning kuchli rivojlanishi jahon sivilizatsiyasi darajasi, ijtimoiy-iqtisodiy qoloqlik barham topib jahon sivilizatsiyasining "markaziga" aylandi.
Sovet Ittifoqi davrida O‘zbekiston, shuningdek, Markaziy Osiyo xalqlari, garchi ular dengiz va ummon sivilizatsiyalarining bir qismi bo‘lgan bo‘lsalar ham, ittifoqning g‘arbiy rivojlangan respublikalari sanoatini tabiiy xom ashyo bilan ta’minlaydigan qoloq respublikalari bo‘lib qolaverdilar.
Sovet Ittifoq parchalanib, mustaqillikka erishgandan so‘ng, O‘zbekiston 30 yil davomida rivojlanishning qiyin ijtimoiy-iqtisodiy yo‘lini bosib o‘tdi. Ushbu davrning murakkabligi shundaki, O‘zbekiston dengiz va okean sivilizatsiyalarining tarkibiga kirmagani holda, dengiz sohillariga etib borish uchun doimiy ravishda qo‘shni davlatlar orqali tashqi transmilliy yo‘nalishlarni izlamoqda.