Yangi davr arab adabiyoti

 
TUNIS ADABIYoTI  
Yangi zamon Tunis adabiyoti tarixini shartli ravishda uch davrga bo‘lish mumkin:  
1. Madaniy ko‘tarilish davri adabiyoti (an-nahda) – 1837-1905.  
2. Ilk realizm davri – 1920-1937.  
3. Mustaqillik davri adabiyoti – 1956-1970.  
 
1. 
Madaniy ko‘tarilish davri adabiyoti.  
XIX  asrning  o‘rtalaridan  boshlab  Turkiya  orqali  kirib  kelayotgan  Yevropa  islohotchilik 
g‘oyalari  an’anaviy  arab  madaniyati  bilan  to‘qnashdi.  Jazoir  Fransiya  tomonidan  1830  yilda 
bosib  olingach  Shimoliy  Afrikagacha  yevropalik  aholining  kirib  kelishi  kuchaydi.  Shu  davrda 
Tunisga  Yevropa  sanoati,  tijorati,  ular  bilan  birga  xulq-atvori  ham  kirib  kela  boshladi.  Bu 
jarayon  Tunisning  diniy  va  milliy  an’analarni  saqlab  qolish  tarafdori  bo‘lgan  aholi  qatlamlari 
qarshiligiga duch keldi.  
Islohot  tarafdorlari  o‘z  oldilariga  mamlakatni  yangi  rivojlanish  yo‘liga  boshlash,  ayni 
vaqtda  mahalliy  xususiyatlarni  yo‘qotmaslik,  Yevropaga  ko‘r-ko‘rona  taqlid  qilishdan  qochish 
vazifasini  qo‘ygan  edilar.  Islohotchi  hukmdorlardan  Ahmad  bey  (1837-1855)  harbiy  maktab 
tashkil  qilgan  bo‘lsa,  Muhammad  bey  (1855-1859)  «xavfsizlik  xartiya»sini  e’lon  qildi.  Xartiya 
davlat litografiyasida bosib chiqarilgan birinchi rasmiy hujjat bo‘lib, unda mamlakatning barcha 
aholisiga moddiy  va ma’naviy kafolat berilgan, hammaning qonun oldida tengligi qayd etilgan 
edi.  
Tunisning  taniqli  ma’rifatparvar  arbobi  Xayriddin  tomonidan  1860  yilda  birinchi 
zamonaviy  davlat  tipografiyasining  ochilishi  mamlakat  hayotida  muhim  voqea  bo‘ldi. 
Sodiqiyada  kollejning  ochilishi,  Zitun  machiti  qoshida  ta’lim  –  tarbiya  ishlarining  yo‘lga 
qo‘yilishi, kutubxonaga asos solinishi, nashriyot va matbuot taraqqiyotining rag‘batlantirilishini 
ham ushbu shaxsning nomi bilan bog‘liq edi.  
Tunis podshohligi XIX asrning 70-yillarida chuqur iqtisodiy va siyosiy tanglikni boshdan 
kechirdi. Mamlakatdagi idoraviy tizim va siyosiy rejim hozirgi zamon talablariga javob bermas 
va mamlakat taraqqiyotiga to‘sqinlik qilar edi. 1881  yilning may oyida  Fransiya  Tunisni bosib 
oldi. Dastlab okkupatsiya harbiy tusga ega edi, lekin oradan 2 yil o‘tgach fransuzlar bu yerda o‘z 
hokimiyatlarini o‘rnatdilar va mamlakatni Fransiyaning protektoratiga aylantirdilar. 
Xayriddin  zamonida  ta’sis  etilgan  madaniy  muassasalar  Tunis  milliy  ruhini  saqlab 
qolishda alohida ahamiyat kasb etdi. Fransiya ularning ta’sirini kamaytirishga harakat qilar edi. 
1883  yilda  Ilmu  donish  boshqaruvi  instituti  tashkil  etildi  va  unga  fransuz  arabshunosi  Lui 
Mashuel rahbar etib tayinlandi. Institut mamlakatdagi butun madaniy hayotni nazorat qilib turar 
edi.  Fransuz  tili  mamlakatdagi  yagona  ta’lim  tiliga  aylandi.  Bularning  barchasi  mamlakat 
taraqqiyotiga to‘sqinlik qilar, ko‘pchilik arablar muhojirat qildilar.  
Fransiyaning  Tunisdagi  hukmronligi  mamlakatdagi  madaniy  ko‘tarilishga  og‘ir  zarba 
bo‘lib tushdi, chunki bu davrda Tunis mamlakatning an’anaviy qadriyatlariga mos, ayni paytda 

---

 
156 
zamonaviy  jamiyatning  rivojiga  ko‘maklashuvchi  unsurlarga  ega  yo‘lni  tanlash  jarayonini 
boshdan kechirayotgan edi.  
Tunis  prozasi  XIX  asrning  boshlarigacha  rasoil,  maqoma  janrlari  doirasida  rivojlandi. 
Yangi davrda bu janrlarda ijtimoiy problematika ham o‘z aksini topa boshladi. Bu davrda XVIII 
asrdagi  mualliflarning  uslub  sohasidagi  o‘z  iqtidorlarini  ko‘rsatish  vositasiga  aylantirilgan, 
hayotdan  uzilib  qolgan  nafis  va  bejamdor  nasr  o‘rnini  zamonaviy  mazmun  bilan  to‘ldirilgan 
proza  egallab  bordi.  Bu  davr  prozasida  to‘rt  turdagi  asarlarni  –  sayohatnomalar,  hayotnomalar, 
ilmiy  va  siyosiy  mazmundagi  risolalarni  ko‘rish  mumkin.  Sayohatnomalar  Yevropa 
mamlakatlariga  qilingan  safarlarni  yoritishga  bag‘ishlanib,  ma’rifatparvarlik  maqsadlariga 
xizmat qilar edi.  
Ma’rifatparvarlik  oqimi  musulmon  davlatlari,  jumladan  Tunisning  mashhur  kishilari 
hayotiga nisbatan qiziqish uyg‘otdi, jug‘rofiy adabiyot vujudga keldi.  
Ilmiy  adabiyot,  asosan,  islom  huquqi  masalalari,  tarix  va  jug‘rofiya  sohalarini  qamrab 
olar edi. Bu adabiy yo‘nalishlar o‘zaro chatishib va bir-biriga ta’sir o‘tkazib, hozirgi zamon arab 
adabiyotining tug‘ilishga zamin hozirladi.  
Madaniy  ko‘tarilishning  yangi  bosqichi  1881  –  1905  yillarga  to‘g‘ri  keladi.  Jamoliddin 
al-Afg‘oniy  (1839-1897)  Kalkuttada  yashagan  vaqtida  tuzgan  «Ishonchli  suyanchiq  jamiyati» 
xalqaro  yashirin  tashkiloti  tufayli    madaniy  ko‘tarilish  yangi  rivojlanish  fazasiga  kiradi.  Bu 
panislomistik tashkilot bo‘lib, ozodlik yo‘lida musulmon davlatlarining birligi g‘oyasini targ‘ib 
qilar  edi.  Shayx  Bayram  va  tunislik  yozuvchi  Snusi  unga  a’zo  bo‘ldilar.  1994  yildan  Parijda 
«Jaridat al-urva al-vusqa» («Ishonchli suyanchiq jaridasi») nashr etila boshladi, uning muharriri 
musulmon islohotchisi Muhammad Abduh (1849-1905) edi. Jarida Tunisdagi islohot tarafdorlari 
orasida  tarqatilar  va  ularni  faoliyatga  ilhomlantirar  edi.  Tunis  yozuvchilaridan  Snusi  bu  jarida 
bilan hamkorlik qilar edi. Misrda nashr etiladigan  «al-Manar» («Mayoh») jurnali ham Tunisda 
sevib o‘qilar, unda ham bu mamlakatga oid materiallar bosilib turar edi.  
Tunis  adabiyoti  XX  asr  boshlarida  boshqa  arab  mamlakatlari  adabiyotining,  birinchi 
navbatda,  Misr  nasrnavisi  Muhammad  al-Muvaylihiy  hamda  Misr  shoirlari  Ahmad  Shavqiy  va 
Hofiz Ibrohimlarning kuchli ta’siri ostida edi. Hofiz Ibrohimning bunday ta’sir ko‘rsatishi uning 
she’riyatida o‘z ifodasini topgan novatorlik, adibning ijtimoiy va diniy qarashlaridagi Tunisning 
ilg‘or ziyolilari g‘oyalariga yaqinlik bilan bog‘liq edi.  
Tunis  adabiyotiga,  shuningdek,  o‘rta  asr  arab  klassiklari  Abu  Tammam  al-Buxturiy,  al-
Johiz va boshqalarning ham ta’siri sezilib turar edi.  
Mazkur  davr  Tunis  adabiyoti  taraqqiyotida,  boshqa  arab  mamlakatlarida  bo‘lganidek, 
gazeta va jurnallar sonining ko‘payishi muhim rol o‘ynadi. Fransuz madaniyati ta’sirida bo‘lgan 
yosh avlod Tunis matbuotiga yangi problematika va g‘oyalarni olib kirdi. Shunday ijodkorlardan 
biri Muhammad Belji bo‘lib, uning ijodi rang-barang edi. Adib sayohatnoma janrida ijod qildi, 
she’rlar,  siyosiy  mavzudagi  maqolalar  yozdi.  U  1901  yilda  davlat  tipografiyasi  direktori 
lavozimiga tayinlandi va «Tunis kalendari» nomli yillik almanax nashr ettira boshladi.  
Ali al-Vardani Sodiqiya kollejining birinchi tugatganlardan bo‘lib, Istanbulga safar qildi, 
1888 yilda esa Ispaniyaga bordi. U o‘zining safar taasurotlarini «al-Xadira» jurnalida e’lon qildi. 
Ispaniyadagi musulmon  yodgorliklari haqida hikoya qiluvchi bu ilk asar garchi ilmiy  va badiiy 
jihatdan katta qiziqish uyg‘otmasa ham, lekin  Andaluziyadagi musulmon madaniyatiga bo‘lgan 
qiziqishning jonlanishini o‘zida mujassamlantiradi.  
Ko‘pgina yozuvchilar bu davrda arab adabiyoti namunalarini fransuz tiliga tarjima qilish 
bilan shug‘ullandilar. Bu sohada, ayniqsa, Lasramning xizmatlari diqqatga sazovordir.  
Mazkur  davr  Tunis  poeziyasida  sharqiy  arab  mamlakatlariga  xos  tamoyillar  ko‘zga 
chalinadi.  Birinchi  navbatda,  bu  ijtimoiy  va  tarixiy  mazmundagi  she’riyat  bo‘lib,  unda 
arablarning shavkatli o‘tmishi ta’riflanar, yangi milliy taraqqiyot omili sifatida qadimgi madaniy 
qadriyatlarni  qayta  jonlantirishga  da’vat  etilar  edi.  Bu  yo‘nalish  jonkuyari  «Hozirgi  zamon 
poeziyasi»  (1901)  dostoni  muallifi  Muhammad  an-Naxli  edi.  1837-1905  yillar  poeziyasida 
islohotga  intiluvchi  yana  bir  yo‘nalish  ham  bor  ediki,  uning  namoyandalari  taraqqiyot  yo‘lini 
G‘arb  sivilizatsiyasi  bilan  tanishuvda  deb  hisoblashar  edi.  Bu  yo‘nalish  namoyandasi  shayx 

---

 
157 
Muhammad  Xatoishiy  «musulmon  madaniyati  va  Yangi  zamon  sivilizatsiyasi  muqoyasasi» 
nomli dostonida o‘z g‘oyalarini bayon etdi.  
Tunisning 1837-1905 yillar adabiyotida an’analardan chekinish jarayoni davom etadi. Bu 
jarayon,  asosan,  poeziya  va  prozaning  mazmunida  o‘z  ifodasini  topdi.  Nasriy  janrlardan 
sayohatnoma rivojlandi, roman vujudga kela boshladi.  
Poeziya, asosan, an’anaviy mumtoz janrlar doirasida rivojlangan bo‘lsa ham, mazmunan 
u hozirgi zamon bilan bog‘liq edi.