Yalpi ichki mahsulot statistikasi yalpi ichki mahsulotni ishlab chiqarish usulida hisoblash

4. YAIM va narxlar darajasi 
 
Nominal va real YAIM. 
YAIM – pul, vaqt va sifat ko’rinishidagi ko’rsatkich bo’lib sanalgani sababli, 
uning hajmini hisoblashda narxlar o’zgarishining ta’siri kuchli bo’ladi. YAIM hajmiga 
uning tarkibiga kiruvchi barcha pirovard tovar va xizmatlarning jismoniy 
hajmlaridagi hamda narxlaridagi o’zgarishlar ta’sir o’tkazadi. Ammo bizni, narxlar 
emas, balki, birinchi navbatda, ishlab chiqarilgan va uy xo’jaliklarining iste’moli 
uchun yo’naltirilgan tovar va xizmatlar miqdori qiziqtiradi. 
YAIM qiymatining o’zgarishi, ko’p holatlarda ishlab chiqarish ne’matlarining 
hajmi hisobiga emas, balki kuchli inflyatsiya hisobiga, sodir bo’lishi mumkin. 
Masalan, YAIM qiymatining 4 foizga o’sishi, past darajadagi inflyatsiya 
sharoitida ishlab chiqarish hajmining 4 foiz o’sishi hisobigami yoki ishlab chiqarish 
hajmi o’zgarmagan xolda inflyatsiya darajasining 4 foizga o’sishi hisobiga, yoki 
ikkala omil 2 foizdan o’sishi hisobiga olingani to’g’risidagi savolga to’g’ridan-to’g’ri 
javob bera olmaymiz. 
Bunda asosiy muammo bo’lib pul ko’rsatkichini (vaqt, miqdor) shunday 
to’g’rilash kerakki, narxlar o’zgarishini emas, balki mahsulot miqdori, yoki fizik 
hajmining o’zgarishini aniq ko’rsatsin. 
Turli mamlakatlar statistika xizmatlarida har bir davr uchun YAIM hajmi 
o’zgarmas narxlarda hisobga olib boriladi. Ushbu uslub joriy davr ishlab chiqarish 
hajmini baza qilib tanlab olingan yil narxlarida hisoblashga asoslangan. Masalan, 
Xalqaro valyuta jamg’armasining har oyda nashr etiladigan “Xalqaro moliya 
statistikasi” nomli statistik to’plamlarida Xalqaro valyuta jamg’armasiga a’zo 
mamlakatlar YAIM hajmining dinamikasini hisoblashda bazaviy yil sifatida 2005 yil 
tanlangan. 

---

O’zbekiston Respublikasida 2011 yilda ishlab chiqarilgan YAIMning joriy 
narxlardagi qiymati, ya’ni nominal YAIM 77750,6 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lsa, 
uning 2005 yil narxlaridagi qiymati esa, ya’ni real YAIM 25951,9 mlrd. so’mni tashkil 
etgan. 2005 yilda ishlab chiqarilgan YAIM (joriy narxlarda) 15921,4 mlrd. so’mni 
tashkil etgan bo’lsa, uni 2011 yil narxlariga keltirsak, 47705,8 mlrd. so’mni tashkil 
qiladi. 
Yuqoridagi axborotlardan foydalanib 2005-2011 yillarda YAIMning real o’sish 
sur’atini hisoblashimiz mumkin. Ushbu davr mobaynida yalpi ishlab chiqarish hajmi 
(YAIMning real o’sish sur’ati) 63,0 foizga oshgan {(25951,9 : 15921,4) * 100 - 100 = 
63,0}. Bu raqam YAIMning nominal o’sish sur’atiga nisbatan (388,3 foiz) ancha past 
{(77750,6 : 15921,4)*100-100=388,3}. 
Shunday qilib, YAIMning real o’sishi o’zgarmas narxlarda, ya’ni bazaviy yil, 
bizning misolimizda 2005 yil narxlarida, hisoblanadi. 
Narxlar darajasini o’lchash ikki holat bilan belgilanadi.
Birinchidan, ma’lum vaqt davomida narxlar darajasi qanchaga o’zgarganligini 
aniqlash muhim masala hisoblanadi. Biz doimo inflyatsiya yoki deflyatsiya 
(narxlarning pasayishi) sodir bo’lganligini, agar sodir bo’lgan bo’lsa, uning ko’lami 
qanday bo’lganligini bilib turishimiz lozim. 
Ikkinchidan, YAIM joriy yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard tovar 
va xizmatlarning bozor qiymatini, yoki boshqacha aytganda, umumiy ishlab 
chiqarish hajmining turli komponentalarini yagona asosga keltirib pul ko’rinishdagi 
qiymatini 
ifodalagani 
sababli, 
keng 
tarqalgan 
asosiy 
makroiqtisodiy 
ko’rsatkichlardan biri bo’lib hisoblanadi. Turli yillarda ishlab chiqarilgan ishlab 
chiqarish hajmlarini faqat pul birligi qiymati o’zgarmagan holda taqqoslash 
mumkin. 
Narxlar darajasi indeks ko’rinishida ifodalanadi. Narxlar indeksi ushbu davrdagi 
ma’lum tovar va xizmatlar to’plami umumiy narxining, ya’ni “bozor savatchasi”ning, 
bazaviy yildagi huddi shunday tovar va xizmatlar umumiy narxlariga nisbatini 
ifodalaydi. 
100

