Ядро Вакуолалар ва ҳужайра шираси

Вакуолалар ва ҳужайра шираси.
Ҳужайра қобиғининг тузилиши

Вакуолалар барча ўсимлик ҳужайраларига хос. Уларнинг ичи ҳужайра шираси билан тўлган. Ёш ўсимлик ҳужайраларида вакуолалар майда ва кўп бўлиб, вояга етган ҳужайраларда вакуолалар қўшилиб ҳужайранинг 90 фоизга яқин қисмини эгаллайди. Ҳужайра ҳажмининг катталашиши вакуоланинг ўсишига боғлиқ бўлади.

Ҳужайра ширасининг кимёвий таркиби протопластнинг таркибидан фарқ қилади. бу фарқ вакуола мембранасининг активлигига, танлаб ўтказиш хусусиятига ва бир хил ионларни тўплашига боғлиқ. Шунинг учун ҳужайра ширасидаги ионлар концентрацияси, цитоплазма концентрациясидан юқори бўлади.
Ҳужайра шираси таркибига углеводлар (шакарлар, полисахаридлар) оқсиллар, ёғлар, органик кислоталар, минерал моддалар, алколоидлар, глюкозидлар, пигментлар, танинлар ва бошқа сувда эриган моддалар киради. Бу моддаларнинг кўпчилиги – эргастик гуруҳига (протопластнинг метаболизм ҳосиласи) кирувчи моддалар бўлиб ҳужайранинг ҳаёти давомида пайдо бўлиши ва йўқолиши мумкин.
Ҳужайра ширасининг кимёвий таркиби ва концентрацияси ўсимлик турига, органларига, ҳужайраларнинг ва тўқималарнинг типига, уларнинг органларда жойлашишига боғлиқ бўлади.
Жамғарма моддалар. Ҳужайраларда жамғарма моддалар турлича бўлади. Буларга оқсиллар, липидлар, углеводлар, эфир мойлари ва бошқалар киради.
Ўсимликларнинг ҳар бир ҳужайраси ўзи учун керак бўлган барча оқсилларни, липидларни, полисахаридларни ва бошқа мураккаб моддаларни, бошқа ҳужайралардан олмасдан ўзи ишлаб чиқаради – синтезлайди.
Жамғарма моддаларнинг ҳужайранинг гиалоплазмасида, органоидларида ҳамда вакуоласида суюқ ёки қаттиқ ҳолда тўпланадилар. Моддалар алмашиниш жараёнида ҳаддан ташқари кўп миқдорда жамғарма озуқа моддаларнинг ва чиқиндиларнинг ҳосил бўлиши, уларнинг аморф ҳолдаги чўкмалар ёки кристаллар шаклида тўпланишига ҳам сабаб бўлади.
Оқсиллар – биополимерлар, протопластнинг махсус тузилишини ташкил этувчи аминокислоталардан тузилган. Улар барча органларни тузилишида ва вазифасини бажаришда қатнашадилар. Оқсиллар ҳужайларда турли шаклда ва тузилишда – аморф ёки криста ҳолатида бўлади. Улар кимёвий таркиби жиҳатидан оддий ва мураккабга бўлинади. Мураккаб оқсиллар липидлар билан липопротеидларни, углеводлар билан гликопротеидларни, нуклеин кислоталар билан нуклеопротеидларни ҳосил қиладилар. Кўп вақтда жамғарма оқсилларнинг асосий қисми уруғларда айниқса бурчоқдошлар оиласи вакилларида кўп бўлади. Жамғарма оқсиллар кўп вақтда вакуолалардан тўпланиб уруғнинг пишиши билан оқсиллар қуриб қаттиқ чўкма ҳолатга ўтадилар. Бундай оқсил доначаларини алейрон доначалари деб аталади.
Липидлар - ҳужайра таркибига кирувчи ва унинг ҳаётий жараёнида қатнашувчи ёғсимон моддалардир. Ёғларнинг асосий хусусияти унинг сувда эримаслигидир. Ёғлар ҳужайра энергиясининг асосий заҳираси ҳисобланади ва организмида иссиқлик, электрик ва механик таъсирлардан ҳимоя қилувчи тўсиқ бўлиб хизмат қилади. Липидлар тузилишига кўра оддий (ёғлар, мойлар, мумлар) ва мураккаб (липидлар комплексининг оқсиллар билан бирикмаси – липопротеидлар, липидлар, фосфолипидлар, гликолипидлар) ва баъзи бир пигментлар (каротиноидлар) ва яна турли органик моддалар, ёғларда эрийдиган А, Д, Е, К витаминлар гуруҳлари киради.
Углеводларга сувда эрийдиган оддий брикмалар: глюкоза, фруктоза, сахароза ва сувда эримайдиган ёки кам эрийдиган мураккаб брикмалар – полисахаридлар (целлюлоза ва крахмал) киради. Углеводлар ҳужайрада моддалар алмашиниши жарёниларида энергия манбаи бўлиб хизмат қилади. Шакарлар бошқа биологик фаол моддалар билан бирга бирикиб – гликозидлар, полисахаридлар – гликопротеидларни ҳосил қилади ва тирик мавжудотларнинг ҳаётида муҳим рол ўйнайди.
Углеводлар ҳужайрада полисахаридлар, дисахаридлар ва моносахаридлар тарзида учрайди. Полисахаридлар мураккаб углеводлар бўлиб, улар орасида энг кўп тарқалган крахмалдир.
Крахмал доначалари донларда (гуруч, буғдой, маккажўхори ва бошқалар), картошка туганагида ва кўпчилик тропик ўсимликларнинг таналарида учрайди. Улар одамлар ҳаёти учун жуда муҳим бўлган углеводлар манбаидир. Крахмалллар келиб чиқиши жаҳатидан иккига: ассимиляцион (бирламчи) ва жамғармага (иккиламчи) бўлинадилар. Бирламчи ассимиляцион крахмал яшил ўсимликларнинг дастлабки маҳсули бўлиб, ёруғда хлоропластларда фотосинтез жараёнида ҳосил бўлади. Қоронғида фотосинтез тўхтаганда ассимиляцион крахмал ферментлар таъсирида шакарга гидролизланиб ўсимликларнинг бошқа органларига глюкоза шаклида ўтади. Крахмал доначалари турли шаклларда бўлиб, ҳар бир донача ўзининг бир ёки бир неча марказига эга. Крахмал доначаларининг ўсиши марказ атрофида эски қават устига янги қават пайдо бўлиши билан бажарилади. Шунинг учун крахмал доначалари микроскоп тагида қават-қават бўлиб кўринади. Агар крахмал доначалари битта ҳосил қилувчи марказга эга бўлиб, атрофида қатламлар пайдо бўлса оддий крахмал доначалари, агар майда кўп оддий крахмал доначалари, умумий қаватлар билан ўралса мураккаб крахмал доначалари деб, агар икки марказга эга бўлган оддий крахмал доначалари умумий қават билан ўралса ярим мураккаб крахмал доначалари деб номланади (расм).
Ўсимлик органларида озуқа жамғарма моддалардан ташқари, ҳужайра ҳаётида кимёвий реакцияларга қатнашмайдиган катаболитлар (грекча katabole – олиб ташлаш) деб номланадиган моддалар ҳам учрайди. Улар махсус ҳужайраларда тўпланадилар ёки ажратиб чиқариб ташланадилар. Буларга эфир мойлари, алкалоидлар, гликозидлар, ошловчи моддалар, шавел кислота тузлари, смолалар, каучуклар ва бошқалар киради.
Эфир мойлари - ўткир ҳидли, учучан моддалар бўлиб, томчилар шаклида ўсимликларнинг ҳар хил органларида (баргларида, пояларида, гулларида, меваларида) учрайди. Улар асосан эпидерма тўқимасининг ҳужайраларида, тўқ ва безларда, барг мезофилида ва бошқа тўқималарда тўпланади. Эфир мойлари ўсимликларнинг ҳимоя қилувчи восита бўлиши билан биргаликда бактериоцитлик хусусиятига ҳам эгадирлар. Эфир мойлари – зирадошлар, ялпиздошлар оилаларига мансуб ўсимликларда кўп учрайди ва саноатда, табобатда, парфюмерияда, озиқ-овқат маҳсулотларини тайёрлашда ишлатилади.