Ядро Вакуолалар ва ҳужайра шираси

Алкалоидлар – органик кислоталарнинг азотли тузлари бўлиб, ўсимликларга аччиқ там беради. Алкалоидлар асосан юксак ўсимликлар ҳужайраларига хос бўлиб, бошқа организмларда кам учрайди. Ҳозирги кунда 2000 дан ортиқ алкалоидлар турлари мавжуд. Алкалоидлар айрим ўсимликларга (кўкнордошлар, айиқтовондошлар, итузумдошлар оилалари вакилларига) хос бўлиб, уларнинг заҳари ҳисобланади. Улар одамлар ва ҳайвонлар организмига жуда кучли, баъзан нобуд қиладиган даражада таъсир этадилар. Улардан табобатда дори-дармон сифатида фойдаланилади.
Гликозидлар – шакарларнинг спиртлар билан ёки бошқа азотсиз моддалар билан бириккан табиий бирикмаларидир. Гликозидларга ҳужайра ширасининг пигментлари ҳам мансуб бўлиб, турлича ранг берадилар. Кўпчилик ўсимликларнинг гултожбаргларини кўк, бинафша ва қизил рангларда бўлиши, унда антоциан пигментининг қатнашганлигидандир. Ўсимлик органларининг турлича рангда бўлиши яна ҳужайра ширасининг турли муҳитдаги реакцияларидан ҳамдир: агар у кислотали бўлса, қизил ранг устун бўлади, нейтрал бўлса бинафша, кучсиз ишқорий бўлса - кўк рангда бўлади. Рангларнинг турлича бўлиши антоцианнинг турли металлар билан бирикишига ҳам боғлиқдир.
Ҳужайра ширасида органик кислоталарнинг лимон, олма, янтар, шавел кислоталар учрайди. Бу кислоталар пишган меваларда нордон там беради. Мевалар пишганда органик кислоталар ўсимликнинг нафас олишига сарф бўлади, шунинг учун пишган меваларда нордон там йўқолади.
Ўсимликлар ҳайвонга ўхшаш айириш органларига эга эмаслар, лекин протопластнинг ҳаётий жараёнларидаги охирги маҳсулотлари ҳужайра вакуоласида оксалат ва карбонат кальций тузлари кристаллар шаклида тўпланади. Кристалларнинг шакли турлича бўлиб, айрим ўсимликлар гуруҳларига хосдир. Булар якка кўп қиррали таёқсимон, нинасимон икки учи ўткир кристаллар тўплами – рафидлар, шарсимон қумоқ-кушоқ бўлиб ўсган кристаллар тўплами – друзлар, майда кристалларнинг тўплами – кристаллар қуми ва бошқалар шаклида учрайди. Кристаллар ўсимликларнинг тўқима ва органларида тўпланиб, вақти-вақти билан ўсимликларнинг барги, мевалари ва пояларининг пўстлоқлари орқали чиқиб кетади (9-расм).
Смолалар - ҳужайранинг ҳаётий жараёнида углеводлардан ҳосил бўладиган (комплекс) моддалар йиғиндисидир. Смолалар ўсимликларнинг ҳужайраларида томчилар ҳолатида ва смола йўлларида тўпланади ва ташқарига чиқариб юборилади. Смола йўллари бир бирлари билан қўшилиб мураккаб шохланган системани ҳосил қилади. Смолалар сувда эримайдиган моддалар бўлиб, сув ва микроорганизмларни ҳужайрага ўтказмасдан антисептик вазифани ҳам бажаради. Смолалар халқ хўжалигида лак, турли мойлар тайёрлашда ва табобатда ишлатилади.
Каучук – каучук сақловчи ўсимликларнинг сут ширасини (латекс) куагуляцияси натижасида ҳосил бўлган эластик моддалардир. Каучукнинг тўқималарида жойлашишига қараб каучук сақловчи ўсимликлар 2 га: латексли (каучук сут йўлларида тўпланади) ва паренхимали (поя ва илдизларнинг паренхималарида тўпаланади). Латексли каучуклар Бразилия гевея дарахтидан ва мураккаб гулодшлар оиласи вакиллари: кўксагиз, таусагиз ва криксагизлардан олинади. Паренхимали каучук Мексикада тарқалган Гваюла, Кристовник ва Василек туркумлари вакилларидан олинади.