Ya. O. Ruzmetov

harakati 
(trudovoe dvijenie) bu 
usulning ajralmas 
qismidir.
Mehnat harakati 
deb, inson tanasining mehnat davomida ishchi 
organlarining harakatiga aytiladi: masalan, tanasi, q o ii, bo‘g ‘inlari, 
barmoqlari va boshqalar kiradi.
D o im iy
xarakterga ta’sir ko'rsatuvchi asosiy omillar, ishlash 
masofasi, harakatning aniqligi va unga berilayotgan kuchning ta’siridir.
2.6. Ishlab chiqarish jarayonini ioyihalashtirish asoslari
Ishlab chiqarishni - ta’mirlash yoki tayyorlash ishlarining asosi 
boigan “ishlab chiqarish jarayoni’’ eng muhum texnik-iqtisodiy 
ko'rsatgichlardan biri boiib, ishlab chiqarish sikli hisoblanadi.
Ishlab chiqarish siklining davomiyligi 
- bu vaqt, hisoblanib unga 
ko‘ra, vagon yoki uning ehtiyot qismlari ishlab chiqarishning to iiq -
hamma bosqichlaridan o‘tib, birinchi jarayondan to oxirgi tayyor 
mahsulot boiib chiqishgacha ketgan vaqti hisoblanadi.
Ishlab chiqarish siklini - turli xildagi mehnat predmetlarining 
munosabati va ishlab chiqarishdagi vagon ta’mirlash uchastkalari -
ko'rinishlariga qarab aniqlash mumkin.
Ishlab chiqarish siklini - ta’mirlash yoki alohida detallami vasash, 
tayyorlash, vagonning ehtiyot qismlari yoki vagonni bir butunlikda 
qurish ishlarini qurish mumkun. Shuningdek, ishlab chiqarish siklini
4S

---

ta’mirlovchi vagonlaming qismlari, detallar partiyasi, guruhlar partiyasi 
ko‘rinishida ham qurishimiz mumkun. Bunga ko‘ra ishlab chiqarish sikli 
- turli xildagi ishlov berish jarayonidagi, har xil mehnat predmetlarining 
qoilanilishiga qarab farqlanadi. Bularga quyidagilar kiradi: tozalash va 
vagonni ehtiyot qismlari bilan yuvish: Sochish va qism detallarda 
nuqsonni aniqlash: yaroqlilik ko‘rinishi bo‘yicha saralash: nosozliklami 
tiklash va yangi detallaming tayyorlanishi: detallami jamlash va 
qismlami yigish: ta’mirlash va vagonni umumiy yigish: bo‘yash va 
ta’mirlangan vagonlarni topshirish.
Ishlab chiqarish siklining davomiyligi - kalendar vaqtining birli- 
gida, yoki kalendar kuni va soatlarga ajratiladi.
Ishlab chiqarish siklining davomiyligini qisqarishi - katta iqtisodiy 
ahamiyat kasb etadi.
U aylanish oborotidagi jismiami va mahsulot ishlab chiqish tezligini 
oshiradi.
Ishlab chiqarish sikli davomiyligi - shu ishlab chiqarishning ish 
davri va dam olish vaqtidan iborat.
Ish davri o‘z qatorida - texnik operatsiyalar vaqti, nazorat operat- 
siyalarini bajarishda va tabiiy jarayonlarga ketgan vaqti (masalan: issiq 
jamlangan yoki quyulgan, naplavkalangan, bo‘yalgan ishlanmaning 
tabiiy qurish i va h.k) ga ketgan vaqtdan iborat.
Dam olish vaqti - navbatchilikdagi va navbatchilik orasidagi vaqtga 
boiinadi.
Dam olish vaqti - mehnat jarayonida ish rejimidagi asoslar bilan 
ta’minlangan va detal yoki qismlarga ishlov berishning zarurligidir. 
Detal va qismlaming - kuyish jarayoni ishlab chiqarishdagi usulga 
bogiiq boiib, ishlab chiqarishdagi ish joyi va boshqa sabablarga ko‘ra 
boiishi mumkun. Masalan: har bir x qism partiya ko‘rinishiga ish joyiga 
kirganda ikki marta kuyishga uchraydi.
1. Ta’mirlash yoki ishlov berishini boshlanguncha:
2. Ta’mirdan so‘ng, bu operatsiyani tugatish uchun qolgan qism­
lami ta’mirlash yoki ishlov berish vaqtida.
49

---

Transport, nazorat operatsiyalari va so‘nggi ishlov berish kutish 
vaqtining umumiy davomiyligini “operatsiya oralagidagi vaqti” deb 
atash qabul qilingan.
Bu vaqt mehnat jarayonining davomiyligiga tez-tez ro‘y berib, 
ishlab chiqarish sikli davomiyligining katta qismini tashkil qiladi.
Ishlab chiqarish siklining umumiy davomiyligidagi dam olishlar 
massasining (ogirligi) qancha kam boisa, siklning tarkibi shuncha 
bajaruvchanligi yuqori boiadi.
Ishlab chiqarish siklining davomiyligi umumiy ko‘rinishda quyidagi 
formula orqali ko‘riladi.
7 ts==/tex_^^tr“^ ? k ^ e s t ^ '% ^ p r > 
( 2 . 2 2 )
bu yerda: 
hex-
texnologik operatsiyalar vaqti; 
tv-
transport operatsiyalari vaqti; 
fk-texnik nazorat vaqti;
tesc-
tabiiy jarayonlar vaqti (teplovoz agregatlari bo‘yalganidan 
so‘ng ulami quritish, isitish, sovutish va h.k.);
tp -
tanaffuslar, smenalararo va smenalar ichki operatsiyalararo 
oiadigan vaqti;
tpr
- yarim fabrikatlaming sexlararo omborlarda boiish vaqti. 
Qisqarish, ishlab chiqarish davomiyligi, vaqtaing qisqarishi evaziga 
mehnat predmetiga boigan munosabati kabi, shuningdek ish jarayo­
nidagi turli-xil dam olish vaqtini minimallashtirishga yoki yo‘qotishga 
erishilishi kerak.
Agar transport operatsiyalarini nazorat qilish vaqti operatsiyalararo 
vaqt ichida qolsa (undan oz boisa),u ishlab chiqarish siklini hisob-kitob 
qilishda hisobga olinmaydi. Ishlab chiqarish sikli davomiyligining 
qisqarishi mahsulot ishlab chiqarishni tezlashtirib, oborot mablagiari 
aylanuvchanligini oshiradi, tugallanmagan ishlab chiqarishni kamaytirib, 
ishlab chiqarish maydonlaridan foydalanishni yaxshilaydi. Sikl davo­
miyligini texnika va texnologiyani takomillashtirish, ishlab chiqarishni
50

---

tashkii etish darajasini yuksaltirish orqali qisqartirish mumkin bo‘ladi. 
Texnika va texnologiyani takomillashtirish ishlab chiqarish siklining 
barcha elementlariga, ayniqsa texnologiya operatsiyalari va tabiiy 
jarayonlar vaqti qisqarishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Ishlab chiqarishni 
tashkii etish darajasining oshishi ishdagi tanaffuslami kamaytiradi.
Ishlab chiqarish sikli davomiyligini o‘rganish va hisoblashda - bir 
vaqtning o ‘zida turli xildagi texnologik bosqichdagi jarayonlarda 
mahsulotga ishlov berishdagi ketma-ketlikni hisobga olishimiz kerak, bu 
esa mehnat operatsiyasidan keyingisiga o‘tkazish, ishlab chiqarishdagi 
harakatlar ko'rinishi va uzatish tartibini belgilab beradi.
Ishlab chiqarish jarayonini vaqt bo‘yicha tashkillashtirishda uch (3) 
ko‘rinishga ajratiladi: ketma-ket, parallel va aralash yoki parallelli -
ketma-ket.
Bu ko‘rinishlaming har bin ishlab chiqarish jarayonini tashkil­
lashtirishda - tayyorlanayotgan mahsulotni bir operatsiyadan keyingi­
siga o‘tkazish, ish joyida mehnatni tashkillashtirish va ishlab chiqarish 
sikli davomiyligini ishlab chiqarishdagi o‘tkazishlar tartibi bilan 
farqlanadi.
ni,
' 
fit, 
"л,
1
-------r-. ■
■
-Mr-------
Ф)