Xxi-asrda islom postmodern dunyoda qiblani topish

Oq ofitser qo‘lga tushsa,
Uni urasiz
Rafaelga kelsak,
Muzeylar devorlarin
Nishon olmoq mavridi keldi,
To‘plar og‘zidan
O'tmish sarqitiga o‘tlar ochaylik!
Bundan bolsheviklarning o‘zi ham dahshatga tushgan edi. Ular ishlab chiqarish san'atini ommaviy targ‘ibort vositasi qilib olgandi. O'sha vaqtda Stalin va uning vorislari sotsialistik realizmday qo‘pol uslubga va sotsializm tongiga nigoh tashlayotgan baquvvat dehqon erkak va ayollarning tasvirlariga homiylik qilgan va uni qo‘llabquvvatlagan edi. Renessans davrining odamga sig‘inish va titanizmi qayta tiklandi; hatto erkinlik istagi ham yo‘q qilindi.
Biroq eski zamon Qishki saroy va Qozon kafedral jomesi birgalikda yer bilan yakson qilingan, hammayoq o‘t ichida qolgan, sovet gigantomaniyasi ko‘rinishidagi yangilik hali zafar quchmagan bir paytda Yevropa madaniyati qisqa, ammo esda qolarli lahzalarda islom ma'rifatini tan olgan edi.
Rossiyaning aksariyat qismi musulmon tamaddunlari xarobalari ustida qad rostlagan. Ruslar serblar bilan birgalikda Yevropaning boshqa xalqlaridan farqli o‘laroq, o‘zlarini islomga qarshi urushdagi muqaddas lashkar deb bilgan. 16-asrning boshlarida bugungi Ukrainaning deyarli butun hududi musulmonlar yashaydigan joy bo‘lgan. Uni qosimiy amirlar boshqargan, amirlikning betakror poytaxti Moskvaning janubida bo‘lgan. Yer yuzidagi aholi eng tig‘iz joylashgan va eng gullab-yashnagan hududlardan biri Qrim usmonlilar xalifaligiga ittifoqdosh musulmon davlati bo‘lgan. Qora va Kaspiy dengizi o‘rtalaridagi cho‘llar asrlar davomida musulmonlarning yeri bo‘lib kelgan. Moskvadan sharq tomonda, Volga daryosi bo‘ylarida poytaxti o‘sha paytlar Moskvadan 20 marta katta Qozon shahri bo‘lgan ulkan musulmon shaharlari qad ko‘tardi. 1555 yili Ivan Grozniy Yevropadagi musulmon imperiyalari bo‘linib ketganidan foydalanib, Qozonni bosib oldi va talon-toroj qildi. Sakkiz minorali ulkan Qul Sharif Oq Masjidi buzib tashlandi va uning toshlaridan Moskvadagi Avliyo Vasiliy kafedral jomesini qurishda foydalanildi. Garchand Qozon xonlari xristianlik amallarini bajarishga ruxsat bersa-da, rus bosqinchilari islomni taqiqlab qo‘ydi va aholining qolgan qismini majburlab cho‘qintirdi. Kazaklarga musulmonlar yashaydigan qishloqlarda erkinlik berildi, muzliklardan iborat shimoldan kelgan yigitlar musulmon ayollarini tutib olib, qullik domiga tashlashdi va ulardan yangi ko‘rinishdagi salb yurishi mutaassiblari o‘rgidi - tug‘ilib, ko‘paydi. Bu jarayon xususida Sholoxovning «Tinchoqar Don» romanida eslab etiladi. Islomning ma'rifiylashgan dunyosi bilan o‘rtadagi ziddiyat shu qadar kuchli ediki, 18-asrga qadar rus armiyasida nog‘orlar uchun musulmonlarning terisi ishlatilishi tabiiy hol edi.
Nafrat merosi rus madaniyatining asosini tashkil etadi. Ivan Grozniyning qirg‘inbarotidan oldin Yevropa zaminining yarmi musulmonlarniki edi. O'zini etnik jihatdan tozalovchi deb bilgan rus podsholarining qaqshatqich zarbalari oqibatida omon qolgan musulmonlar xochni ko‘rganda tiz cho‘kib ta'zim qiladigan bo‘ldi.
Rus inqilobidan oldingi va keyingi yillar an'anaviy rus tafakkuri xususidagi taxminlarga, ayniqsa, eng asosiy taxmin: islomni past darajali din deb bilishga nisbatan xavf tug‘dira boshladi. Ziyolilar va shoirlar hamisha islom madaniyatiga hurmat bilan qarab keldi. Sankt-Peterburgning yorqin qizil rangdagi rokoko hashamlaridan bezgan va jirkanib ketgan me'morlar o‘z nigohini musulmon shaharlari Buxoro va Samarqand me'morligiga qaratishdi. Ularning fikricha, u yerda inson va tabiat uyg‘unligi, go‘zallikning tantanasi kattabinlikda emas, aksincha, mushohadada edi. Samarqanddagi Shohizinda maqbarasidagi juma masjidining moviy koshinlari, xuddi Yevropa san'ati qilganiday, osmonga musht do‘laytirish emas, qaytanga, jannatiy bir osoyishtalikni zaminga chorlash edi. Rossiyaning Melnikovga o‘xshash me'morlari o‘zbekcha motivlarni o‘z uylariga olib kirishdi. 1925 yili Parijda bo‘lib o‘tgan xalqaro ko‘rgazmada Melnikovning Sovet paviloniga bergan bezaklarini bunga yorqin misol qilib keltirish mumkin. U Markaziy Osiyodagi maqbara minoralari bezagidan nusxa olib ishlangan edi. Xuddi shu kabi ishlar orqali Le Korbuzega o‘xshash g‘arb me'morlari o‘z bezaklarida islom motivlarini istifoda etishdi.
Ushbu ta'sir vizual san'atda ham ko‘rinadi. Akmeizm, kubizm, kontruktivizm singari ko‘pincha insonni aqldan ozdiradigan boshqa oqimlar ham mavjud edi. Biroq o‘sha san'atkorlar orasida ma'naviyatga ko‘z tikkan, islomning ko‘zlarni qamashtirar darajada go‘zallik hissi jozibasiga asir kishilar bor edi. Shundan me'morlardan biri Andrey Burov o‘z avlodi xususida: «unga islomning, undagi ortodoksal islomning ta'siri kuchli bo‘lgan edi», degan edi.
Shu o‘rinda Kazimir Malevich kirib keladi. Mushohadakor va mistik Malevich Yevropa reprezentatsional rassomligini pushti lablarini qahramonona voqelikdan chetga burgan qo‘pol va bemaza huqqabozlikdan deyarli farq qilmaydi, deb hisoblar edi.
Malevichning buyuk asari «Qora kvadrat» deb nomlanadi. Bu qora rang bilan chizilgan kvadratning chetlari oqdir. U ushbu asarini «modernizmning mutlaq timsoli» deb ataydi. Uning nazaridagi modernizm 19-asrdagi qotib qolgan G'arb materializmi tushkunligiga qarama-qarshi o‘laroq, sof va ma'naviy (oqim) bo‘lishi kerak edi.
Uning Qora kvadratni tanlagani sababi G'arbning dunyoning og‘riqli rang-barangligini qayd etib borish an'anasini butunlay o‘zgartirish edi. U keyinchalik qora kvadratni chizayotib, «uning ichida qora tunlarni» va «qo‘rquv bilan yonma-yon tortinchoqlik»ni his qilganini yozgan edi. Biroq u suratni nihoyasiga yetkazayotib, «hissiyotdan boshqa hech narsa real bo‘lmagan cho‘lga sudrab eltib tashlanishning saodatli hissini va hissiyot hayotimning mazmuniga aylab qolganini» tuyganini qayd etadi.
Bu Yer yuzida nimani anglatishi mumkin? Islomdan yaxshi xabardor bo‘lgan zamonaviy ingliz yozuvchisi Bryus Chetvin uni quyidagicha izohlagan edi:
Bu ashaddiy marksistning emas, aksincha, Mayster Ekhartning yoki, bo‘lmasa, Muhammadning shu masalaga oid tilidir. Malevichning «Modernizmning mutlaq ramzi» deb atalgan «Qora kvadrati» Allohning oldida barcha bandalari barobar bo‘lgan steril tuproqli vodiydagi muqaddas ibodatgoh - Makkadagi Ka'baning kisvasi suratiga mosdir.[43]
Biz shu yerda Malevichning asarini tushunishga kalit topganday bo‘lamiz. Musulmonlar uchun 20-asr san'atidagi eng ulug‘ asar bo‘lgan bu suratda madaniy rus kishisi alaloqibat qotib qolgan voqelik kosasini sindiradi va asl haqiqatni ich-ichdan his qiladi. Oddiylik go‘zaldir. Va uning teran hamda umidbaxsh titrog‘i yig‘loqi hissiyotdan ko‘ra ishonchliroqdir.
Malevich madaniyat betartib rivojlanayotgan hozirgi shiddatli lahzalarda yorqin iste'dodi orqali sof go‘zallik printsipiga duch keladi. Faqat real narsa realdir; manifest va uning turli ko‘rinishlari xomxayoldir. Mana bu ikki satr oralig‘idagi mazmun olmosdan ham keskirdir: «Voqelik keldiyu sun'iylik yo‘q bo‘ldi, degin, sun'iylik hamisha o‘tkinchi deb ayt». Nihoyat, bu payg‘ambar alayhissalomning Ka'ba atrofida otda yurib, o‘z hassasi bilan 360 ta butning har birini turtganida ular chilparchin bo‘lib ketganidan so‘ng aytgan oyatidir.
Islom dinining markazi Ka'badir. U ilohiy go‘zallik va mahobatni o‘zida jamuljam etgan
«insonlar sajdagohi va xavfsiz joyi»dir. U Ibrohim Xalilulloh o‘z ibodatlari chog‘ida «Allohim, sen bu zaminni sajdagoh qilgin», deb iltijo etgan holda himoyasiga olgan shaharda joylashgan.
Ka'baning turfa ma'nosi bor. Ulardan biri Qora tosh - Hajar ul-asvadga tegishlidir.
Ziyoratchilar uning oldiga borganda toshning mo‘‘jizaviyligini ham yaqindan his qiladi.
Ali ibn Abu Tolibning rivoyat qilishicha, Alloh ahd[44] yubormoqchi bo‘lganida uning yozuvlarini qora toshga joylagan, shuning uchun kimki Ko‘hna uyning atrofini aylanayotib, Qora toshga qo‘l tekkizsa, quyidagi mazmunda iltijo qilgan bo‘ladi: «Ey, Allohim! Bu senga bo‘lgan e'tiqod, senga tavba qilish va haqiqat sening yozuvlaringda ekanini ta'kidlashdir!».[45]
Shuning uchun Ka'ba o‘z holicha hech narsa emas, faqat tosh va qorishmadan iborat to‘rtburchak imoratdir. U ziyoratchilarga o‘zligining ibtidosini tanishtiradi va eslatib turadi. Alloh dunyo yaratilmasidan burungi zamon haqida bunday deydi:
Rabbingiz Odam o‘g‘illarining bellari (pushti kamarlari)dan zurriyotlari (ruhlari)ni olib, ularni o‘zlariga guvoh qilib turib: Men rabbingiz emasmanmi?» (dedi). (Ular): «Yo‘g‘e! (Rabbimizsan!) guvohlik berdik», - dedilar. Qiyomat kuni: "Biz bundan g‘ofil (bexabar) edik" yoki "Oldindan ota-bobolarimiz mushrik bo‘lganlar. Biz ulardan keyin kelgan zurriyot bo‘ldik. (O'sha) nohaq kishilarning fe'llari sababli bizni halok qilasanmi?" deyishlarini (bilganimiz uchun shunday qildik)[46].
Biz Allohning uyini ziyorat qilganimizda, biz Yaratuvchining barcha mavjudot va tafakkur manbai ekanini anglagan holda, o‘zimizni uning izmiga topshirgan lahzalarda Buyuk Ahdni esda tutishimiz kerak bo‘ladi. Imom Termiziy keltirgan hadisga ko‘ra, Qora tosh haqida «yaqutatun min yavaqut al-janna», ya'ni jannatdagi yoqutlaridan biri, deyiladi.
Haj payti Ka'bani ziyorat qiluvchilar yoki unga yuzlanib salot aytuvchilar tasavvurida Baytullohning vazifasi - Yer yuzidagi turli-tuman narsalarning markazi va paydo bo‘lgan joyi bo‘lishdir. Kompasning to‘rtala asosiy mili ham Ka'ba joylashgan yerni ko‘rsatadi. Uning qoraligi tungi osmonning, jannatning qoraligini, bandalar rabbisining biru borligini esga tushiradi. Alloh falaklarda va yerda biz uchun belgilar borligini aytadi. Yaqinda astronomlarning aniqlashicha, qora tuynuklar atrofida spiralsimon galaktikalar aylanar ekan. Ko‘rkam koinotga, ruhiy girdoblarga yozilgan qudratli ramz bizni kvant mexanikasi hamda vaqt va makon o‘z ahamiyatini yo‘qotadigan noma'lumliklar sari chorlaydi.
Shuning uchun musulmonlarning Ka'baga nisbatan tuyadigan shavqi uning binosi tufayli emas. Albatta, bu muqaddas bino yaratilgan boshqa narsalardan kam emas. Shavq esa o‘zimizning kelib chiqishimizga, yaratganning huzurida bo‘lgan vaqtdan tashqaridagi shavkatli zamonlarga bo‘lgan sog‘inchdir, entikishdir.
Shavq islomning asosiy hissidir. U yuraknikidir: yurak Ka'baning ulug‘vorligini biladi, aql esa buni tushunmaydi, uni bor-yo‘g‘i balandligi 12 kubometr, deb o‘ylaydi. Jaloliddin Rumiy shunday degan ekan:
Aql, dunyoda bor-yo‘g‘i 6 ta yo‘nalish bor, shundan boshqa yo‘l yo‘q, deydi. Muhabbat, yo‘l bor, men ko‘p marta sayohat qilib keldim, deydi.
U keyinchalik shunday degan edi: