Xviii-xix asr o’rtalarida tarix falsafasi

I.Kantning falsafiy ijodi asosan ikki qismga bo‘linadi.

1.Tanqidiy
2.Tanqidiy

“Salbiy meyorlar va real asoslari” nomli asarida (1763) Kant o‘zining emperizm va ratsionizm o‘rtasida mo‘tadil o‘rin egallaganligi haqida gapiradi. “Ruhoniyning tushlari” (1766) asarida uning Yum agnostitsizmiga yaqinlashganligini ko‘ramiz. Oradan ikki yil o‘tgach, yani 1768 yildan etiboran emperizmdan krititsizm tomon o‘tganligi haqida fikr yuritadi. Kant mazkur risolada makon nima? Uning xossasi nima bilan belgilanadi? – degan savollarni ko‘taradi. Jismlarning makoniy munosabati deydi Kant, ularning holatlariga bog‘liq holatlarning o‘zaro munosabatlarini Kant soha deb ataydi.

Karl marks (1818-1883) nemis falsafasining vakili sobiq ittifoq davrida mutlaqlashtirilgan falsafiy talimotining asoschisidir. Otasi yahudiy millatiga mansub advokat bo‘lgan. Grir gimnaziyasida dastlabki malumotni olgach (1830-1835), Bonn (1835-1886) va Berlin (1836-1841) universitetlarida o‘qigan bu daqiqalarda u huquq, falsafa va tarix fanlarini o‘rgandi. Marks ilmiy tadqiqotlari falsafa, tarix sotsiologiya, iqtisodiyot nazariyasi kabi soxalarini xam qamrab olgan edi.

Feyerbax materializmi Marks o‘z talimotida Gegelning dunyo dialektik tarixiy jarayon ekanligi xaqidagi tasavvurini saqlab qoladi, biroq uning o‘zligini moddiy turmushning rivoji tashkil qiladi, deydi. Gegelni “idealist”, Marksni esa “materialist” deb tasvirlash – masalani soddalashtirishdir. Gegel asarlarida tarix “boshida idealizm turadi va Marks uni oyoqqa” (materializm) qo‘ydi deganda tarix oyog‘i bilan yurishi lekin boshi bilan o‘ylashi kerakligini qo‘shib qo‘yish lozim edi. Boshqacha aytganda, bu o‘rinda biz “yoki – yoki” tipidagi emas, “u ham bu ham” tipidagi vaziyatni uchratamiz. Bu o‘rinda oxirgisi tarixda ham moddiy iqtisodiy ham madaniy – intellektual omillar rol o‘ynashni nazarda tutadi. Dialektiklar sifatida, Gegel xam Marks ham shu fikrga qo‘shilishadi. Ayni paytda Gegel madaniy intellektual omilga ( Geist ruh) Marksdan ko‘ra ko‘proq urg‘u bersa, marks moddiy – iqtisodiy jihatlarni Gegeldan ko‘ra ko‘proq tartiblaydi.

Marks, tarixiy formativ jarayonda hal qiluvchi rolni iqtisodiy omillar o‘ynaydi deb, hisoblardi. Tarix – bu iqtisod tarixi, mehnat tarixi. Iqtisodiy tushumdagi sifat o‘zgarishlari tarixini oldinga qarab borayotgan, orqaga qaytarib bo‘lmaydigan jarayonga aylantiradi. Bu orqaga qaytmaydigan formativ jarayon quyidagi iqtisodiy bosqichlardan o‘tadi.

Ibtidoiy jamoa
Quldorlik jamiyati
Feodal jamiyat
Kapitalizm
Kommunizm