Xvii XIX asrlarda o’zbek adabiy tili



Download 64 Kb.
Sana24.03.2022
Hajmi64 Kb.
#508291
Bog'liq
adabiyot


XVII – XIX asrlarda o’zbek adabiy tili

R e j a:




  1. Adabiy tilning XIV asr oxiridan XVII asrgacha taraqqiyoti.

  2. Eski o`zbek adabiy tili haqida.

  3. O`zbek adabiy tili taraqqiyotida shoir Atoiyning o`rni.

  4. Sakkokiyning o`zbek tili taraqqiyotidagi roli.

  5. Lutfiy ijodi- adabiy til taraqqiyotida yangi davr.

XVI asrning yarimiga kelib mo`g`illarning mavqei pasaydi. Ularga qarshi sarbadorlar harakati kuchayib, ular hokimiyatni qo`lga oldi. Movarounnahr hokimligi Amir Temurga o`tdi. Mamlakat hayotida bir qancha ijobiy o`zgarishlar yuzaga keldi. Jumladan, fan va san`atning barcha sohalari, me`morchilik obidalari vujudga keldi. Bu davrda fan va adabiyotning ravnaqi bevosita o`zbek tilining takomiliga ham o`z ta`sirini ko`rsatidi. Amir Temur vafotidan so`ng mamlakat bir necha xon va beklilarga bo`linib ketdi. O`rta Osiyo hududida Mirzo Ulug`bek va hoxrux boshchiligida Movarounnaxr va Xurosoda mustaqil davlat tuzildi. Mirzo Ulug`bek va hoxrux vafotidan so`ng mamlakatda o`zaro feodal urushlari ancha kuchaydi. O`zaro urushlar natijasida tarqalib ketgan O`rta Osiyoda ko`chmanchi o`zbeklarning tazyiqi kuchaydi. Taxtga Husayn Boyqaro o`tirgach, mamlakat bir oz tinchiydi.
O`zaro kurashlar natijasida bo`linib ketgan Movarounnaxrga Abulxayrixon nabirasi hayboniyxon XVI asrda bostirib kirdi. Natijada qipchoq tili elementlarining adabiy tilga ta`siri kuchaydi.
Bosqinchilik urushlari olib borilayotgan bir paytda ham O`rta Osiyoda XIV-XVI asrlarda bir qancha fanlar sohasida buyuk olimlar etishib chiqdi. Suniy sug`orishga asoslangan xo`jalikni rivojlantirish. kemasozlik, dengiz sayohati va boshqalar atronomiya, geometriya, matematika kabi tabiiy fanlarning taraqqiy etishini taqozo etsa jamiyatning ma`naviy ehtiyoji gumanitar fanlarning o`sishini talab qilar edi.
Astronomiya sohasida buyuk ishlar qilindi. Tarix, adabiyotshunoslik, axloq, musiqa, harbiy ishlarga doir ilmiy asarlar yaratildi. Fanning turli sohalarida bo`lgan o`zgarishlar til formalari vositasida ifodalandi. Turli fanlarga doir yaratilgan tazkiralar, risolalarda ilmiy terminologiya qo`llana boshladi.Lekin u teminologiya va uslub islom dini qobig`iga o`ralgan edi. O`zbek tilidagi badiiy adabiyot rivojlandi.XV-XVIII asrlarda adabiyotning tematik doirasi ancha kengaydi, dunyoviy motivlarni kuylash ustunlashdi. Bundan tashqari adabiyotda g`azal,ruboiy, qit`a, tuyuq, qasida,noma,munozara, doston, hikoya, masal, memuar kabi yangi janrlar yuzaga keldi. Natijada adabiy tilning yangi uslubiy sistemasi paydo bo`ldi.
Markazlashgan davlat uchun kurash g`oyasini ma`lum bir g`azal yoki ruboiy doirasida bayon etish uslubi bo`lgan tazkira va doston janrining rivojlanishiga olib keldi.O`sha davrda markazlashgan davlat uchun faqat odil shohlar kurashdi, degan tendensiya mavjud edi. Odil shohlarni madh etish jarayonida adabiyotda qasida janri paydo bo`ldi.
eski o`zbek tilidagi shaklldosh so`zlardan, xalq qo`shiqlari uslubidan ustalik bilan foydalanish asosida tuyuq janri vujudga keldi. Tuyuqda omonim so`zlar so`z o`yini uslubidan qo`llandi. Adabiy tilda muammo janri ham paydo bo`lib, muammoda (yashiringan) ma`nodosh yoki shakldosh so`zlarni topib olib, bir tildagi so`zlarning ikkinchi bir tildagi ekvivalentini qo`llash, so`zlardagi ma`lum harflarni tuzib, yangi so`z yasash, abjad hisobini ishlatib raqamlar asosida so`z tuzish kabilar amalga oshiriladi.
Umuman o`zbek klassik adabiyotining taraqqiyoti o`zbek adabiy tilining grammatik va leksik jihatdan ishlanib, muammolashib borishga olib keldi. O`zbek adabiy tilining mukammallashib borishida Alisher Navoiy va uning zamondoshlari asarlari, diniy prozaik asarlar («Sirojul qulub», «Baxtiyornoma», «Tazkirai avliyo») vasiqanoma, davlat – ma`muriy yoriqlar, bir qancha lug`atlar, grammatikaga doir asarlar («Badoyul lug`at», «Abushka», «Lug`ati turkiy», «Kelurnoma», «Muhammad Rizo lug`ati», «Mabono`l lug`ati», «Sangloh», Fatx Alixon lug`ati, hayx Sulaymon Buxoriy lug`ati) asosiy omil bo`lib xizmat qiladi.
XIV asrning oxiri va XIX asrning ikkinchi yarmiga bo`lgan davrdagi adabiy til eski o`zbek tili termini bilan yuritildi. Ko`pchilik tyurkologik adabiyotlarda «chig`atoy lug`ati»deb nomlanadi.Ulardan kitobiy adabiy til haqida fikr yuoitilganda, «chig`atoy tili» termeni xalqni jonli so`zlashuvi tili asosida tarkib topgan adabiy til haqida fikr yuritilganda esa eski o`zbek tili termeni qo`llangan.
V,V. Radlov, A,M,hcherbak, Abulg`ozi Bahodirxon ta`kidlaganidek , chig`atoy tili sun`iy tildir.
Adabiy tilga jonli tildan ko`plab yangi elementlar kirib bordi. Lekin adabiy til bilan jonli til bir-biriga teng hodisa emas. eski o`zbek adabiy tili jonli tildan ancha uzoq edi, chunki unda arabcha, forscha elementlar va ma`lum qolibga kirib qolgan stilistik priyomlar mavjud edi.
Eski o`zbek tili bilan sharqiy Turkiston adabiy tilidagi o`xshash va farqli tomonlar quydagilardan iborat:

1. Fonetik xususiyatlar: harqiy Turkiston adabiy til yodgorliklari tilidagi so`zlarda dz tovushi kelsa eski o`zbek adabiy tilida bu tovush e bilan beriladi.


hart maylidagi fe`llarning oxiridagi r tovushi esa o`zbek adabiy tilida yo`qolgan, ya`ni barsarmen, barsarsen, borsarmiz,borsarsiz, borsar,borsarlar tipidagi formalar o`rnida brasam, barsang,barsak, barsangiz, barsang,barsalar tipidagi formalar qo`llangan.
So`z boshida keluvchi b tovushi m tovushiga o`tgan: ben, men, bangu-mangu, bung-mung kabi.
2. Marfologik xususiyatlari kelishiklar soni bir xil emas. M: harqiy Turkiston tilidagi qurol-vosita kelishigi eski o`zbek adabiy tilida qo`llanmaydi. harqiy Turkiston adabiy tilida ko`plik –lar,-ler,- an,en, t affikislari bilan eski o`zbek adabiy tilida, asosan –lar, ler affiksi bilan hosil qilingan.Sifatdosh formalari eski o`zbek tilida ancha qisqargan bo`lib, asosan –gan,gen,mish,-mish-r, affiksli formalar qo`llanadi.
3. Sintaktik xusiyatlari: eski o`zbek tilida arabcha, forscha so`zlarning hajmi bir oz ko`p, shunda ham turkiy til bilan nazm bitish tendensiyasi susaymadi.
Shoirlar turkiy tilni XIV-XVasrlardagi forsiy tilning nufuzi darajasida ko`tarish maqsadida bu tilda she`rlar, asarlar ijod qila boshladilar, adabiyotni ona tili asosida rivojlantirish uchun kurashdilar. Bu kurash o`zbek adabiy tili taraqqiyotida muhimrol o`ynaydi. Turkiy tilning nufuzi va taraqqiyoti uchun Alisher Navoiy va uning zamondoshlari Lutfiy,Atoiy, Zakkokiy,Yakuniy, Yusuf Amiriy, Axmadiy, Xujandiy, Mir Xaydar, Muqimiy, Gadoiy, Bobir munosib hissa qo`shdilar.
«Nazm dengizining tubiga sho`ng`ib she`riy durlar» yaratishga intilgan Atoiy o`zbek dunyoviy adabiyotining Navoiyga qadar etishgan atoqli namoyondalaridandir.
Atoiy xalq qo`shiqlari tilining soddaligi, ravonligi va musiqiyligidan ilhomlanadi va uni o`rganadi. U o`zining 260 g`azalidan 109 tasini xalq qo`shiqlari vaznida yaratdi. Bu narsa uning xalq og`zaki ijodini yaxshi bilganligini va xalq tili boyliklaridan bahramand bo`lib ijod etganligini ko`rsatadi.
Atoiy xalq maqollari va ta`birlariga katta e`tibor bilan qaraydi. U xalq maqollaridan foydalanish bilan o`z o`z g`azallarining mazmunini ham, til va badiiyligini ham boyitdi. Atoiy xalq maqollarini aynan keltiradi va ularning mazmunini she`riy misralarga singdiradi.

Boldi bagro`i suv gamingdin, yaxshilo`k kil, sal suga,


Axir, ey gul, xirmanni, albatta, zar ekkan orar.
Vasl noshi dunyada, bulmas, Ataiy, nishsiz.

Bundan tashqari Atoiy xalq tiliga xos hazil-mutoyiba tarzida aytilgan misralarda kontrast usulini qo`llaydi. Lekin u engil kulgiga jiddiy tus beradi.


Yuziga kor tike baksam, menge kulub aytur,


«Ataiy, ne kozi toymas gada emishtuksen?»
Atoiy xalq tili boyliklaridan ustalik bilan foydalanib, original o`xshatish, kinoya, mubolag`a, majoxuli orifona, lof kabi badiiy tasvir vositalarini yaratdi. hoir omonim so`zlar va turli birikmalar vositasi bilan chiroyli so`z o`yinlari yasadi va go`zal klassik tuyuqlar yozdi.

Desengkim: «Jan sipar kilgil Atayim!»


Turibmen ushmak, oldur, at, ayim.
Yuzingni, ey malaxat xani, bir ach,
Toya korsun seni bu mustaxik ach.
Atoiy asarlari tili Oltin O`rda yodgorliklarining tilidan farq qiladi.
Atoiy g`azallarida quyidagi til xususiyatlari uchraydi.
Jo`nalish kelishigi uchun –ga, ge, ka, ke affiksi forma bilan bi qatorda a, e affiksi forma ham keng qo`llangan:

Mim agzi bile zulfu kaddi lam alifdin,


ey vay, netey xasta kogil kaldi alamga.
Nazm baxrina chom, karina et durdek, Ataiy,
Darya yuzini chun xasu xashak kerektur.

Jo`nalish kelishigining – a, e affiksli formasi xozir jlovchi o`zbek shevalarida ham qo`llanadi. Lekin bu forma aslida o`g`iz tillariga xosdir.


O`rin – payt va chiqish kelishiklari qo`shimchalaridan oldin bir n tovushi orttiriladi:

Ul sanamkim, suv yakasinda paritek olturur,


Gayati nazuklikindin suv bile yutsa bolur.

Sifat yasovchi – gan, gen affiks – an, en formasida ham uchpaydi. M: kilan – kilgan, alan – algan kabi.


Buyruq fe`lining birinchi shaxs ko`pligi fe`l negizlariga – aling, eleng affiksini qo`shish orqali hosil bo`ladi: baraling, keleing, alaling kabi. Bu forma «Muxabbatnoma»da ham mavjud.


Atoiy g`azallari leksikasida quyidagi so`zlar uchraydi, okush (ko`p)ari) toe bakmak (qaramoq) meng) xolning kattasi) kamuk (hamma) esruk) mast) dudak) lab) ajun (dunyo).
Umuman, Atoiy g`azallari tilida XV asr boshidagi o`zbek adabiy tiliga xos xususiyatlar aks etgan bo`lib, uning asaralri XV asr o`zbek dunyoviy adabiyotidagina emas, balki o`zbek adabiy tili taraqqiyotiga ham munosib hissa bo`lib qo`shildi.
Alisher Navoiy ta`ribi bilan aytganda, Movarounnaxrda shuhrat topgan shoirlardan biri Sakkokiydir. U Ulug`bek zamonida yashab ijod etdi. hoir g`azallar va qasidalar bitdi. Sakkokiy ham Atoiy kabi xalq tili elementlaridan ustalik bilan foydalanib, original tasviriy vositalar yaratishga intildi. U tazot, tanosib, jonlantirish, laf va nashr kabi usullardan foydalanildi, o`xshatish, mubolag`a, majoz va boshqaturdagi tasviriy vositalarga murojaat qildi. Natijada xalq og`zaki ijodiga xos bo`lgan xalq qo`shiqlari uslubida g`azallar bitdi va xalq maqollari bilan o`z g`azallarining mazmunini, tilini boyitdi.
Sakkokiy tuyuq janrida asarlar bitmagan bo`lsa-da, uning g`azallaridan so`z o`yiniga usta shoirligi ma`lum.
Sakkokiy siyosiy lirikaning adabiy janri bo`lgan qasidachilikda ham qalam tebratdi. Ma`lumki, qasida davlat arboblariga, siyosiy va xarbiy voqealarga bag`ishlab yozildi. hoir Ulug`bekka atab yozgan qasidalarida uning ilmiy va siyosiyfaoliyatni maqtaydi. Ulug`beknng «Sulaymon zamon», «Nushiravon», «Muo tek», «hubon», «Atodin mehribon», «Xurshidi zamon» kabi sifatlar bilan ulug`laydi. Qasidaga xos bo`lgan uslubni Sakkokiydan keyingi shoirlar ham davom ettirganlar.
Sakkokiy asarlari qipchoq tili elementlariga nisbatanog`iz tili yoki arbiy adabiy til an`analarining ta`siri kuchlidir.
Sakkokiy asarlarida eyle, kil, et kabi ko`makchi fe`llar parallel qo`llangan.

Gul yozingni arzulab yuz kozin guzar eyledi,


Yuzungni korse, ko`lur gul ozini yuz para,
Vale, bu ranju badano` men ixtiyar etdim.
O`tgan sifatdosh fe`l negiziga – mish, mish affiksini qo`shish orqali hosil bo`ladi. Bu forma O`rxun-enasoy yodgorliklarida ham, undan keyingi yodnomalar tilida ham keng qo`llangan bo`lib, Sakkokiydan keyingi shoirlar siyrak uchraydi. M: Tun chaman ichra nikobin almish ul gul yuzidin.
Bol – fe`li va uning o`g`uz tillariga xos bo`lgan ol – formasi shoir asarlarda parallel qo`llanadi. Adalat bag`i sabz oldi, chu Noshiravon keldi.
O`z davrining «Malikul kalomi» bo`lgan Lutfiy o`zining ko`p yillik adabiy faoliyatini o`zbek dunyoviy adabiyoti va o`zbek adabiy tili taraqqiyotiga bag`ishlanadi. U davrining atoqli so`z sat`atkori sifatida o`zbek va fors-tojik tillarida yozilgan lirik she`rlarining «Gul va Navro`z» hamda «Zafarnoma» dostonlarining muallifidir.
Lutfiy g`azallarida va dostonlarida bir-biriga jo`r, ohangdosh so`zlarni qifoya qilish bilan birga, misralarning mazmunini kuchaytirish, ta`kid yo`li bilan asosiy masalaga e`tiborni ko`proq dalb etish uchun bir yoki bir necha so`zdan tarkib topgan radiflardan ustalik bilan foydalanadi.

Sensan severim, xax inan, xax inanma,


Kandur jigarim, xax inan, xax inanma.

Lutfiy o`zbek adabiy tilining jangovor kurashchisi sifatida xalq jonli tilida original asarlar ijod qildi. Xalq ta`birlaridan, maqol va aforizmlaridan ustalik bilan foydalanib, o`z she`rlarining mazmunan boy, badiiy puxta va o`tkir tilli bo`lishiga erishdi va yangi-yangi badiiy til vositasini original bayon etish usulini yaratdi. Bular o`z navbatda Lutfiyning o`zbek adabiy tilining boyishiga qo`shgan munosib hissasi bo`ldi. M: quyidagi she`riy misraga «Oyni etak bilan yopib bo`lmaydi» xalq maqoli singdirilgan:


el yuziga baksalar, olermen,


«Xurshidni, netey, yashursa bolmas».

O`sha davr adabiy tilida sinonimlar doirasi fors va arab tillaridan kirgan so`zlar hisobiga ham kengayib bormoqda edi. Lutfiy sinonim so`zlari bilan ustalik bilan foydalandi va o`z davriga xos badiiy uslubni vujudga keltirdi. U yav, xasm, dushman; lab, dudag, erin, yuz, araz, vasl, jamal kabi sinonimik qatorlardan ijobiy foydalandi:


Ayu kun yuzin bile laf ursalar, yoktur ajab,


Tutarmen kozki, korsam arazingni,
Tiler vaslingni Lutfiy, kil ijabat.
Ayu tangga kaldi, keche bakib ul jamalga.


ADABIYOTLAR:



  1. Abduraxmonov G`., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. Toshkent, «O`qituvchi» nashriyoti, 1982.

  2. Abduraxmonov G`., Rustamov A. Navoiy tilining grammatik xususiyatlari. Toshkent, «Fan» nashriyoti, 1984.

  3. Aydarov G. Yazik orxonskogo pamyatnika Bilge-kagana. Alma-Ata, Izd-vo «Nauka», 1966.

  4. Aydarov G. Yazik orxonskogo pamyatnikov drevnetyurkskoy pismennosti VIII veka. Alma-Ata, Izd-vo «Nauka», 1971.

  5. www.ziyonet.uz

Download 64 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish