Xvii bob. Tashqi ta`sirlar va davlat siyosati

Tashqi ta’sirlarga xususiy yechimlar 
Tashqi ta’sirlar bozorlarning samarasiz bo`lishiga sabab bo`lsa-da, hukumat 
harakati har doim ham muammoni hal qilish uchun zarur emas. Ba’zi hollarda, 
odamlar xususiy yechimlar ishlab chiqishi mumkin. 
Xususiy yechim turlari 
Ba'zan tashqi ta’sir muammolari ma'naviy kodekslar va ijtimoiy sanksiyalar 
bilan hal etiladi. Ko`p odamlar nima uchun, masalan, hamma joyni iflos 
qilmasligini ko`rib chiqaylik. Iflos qilishga qarshi qonunlar mavjud bo`lsa-da, bu 
qonunlar kuchli amal qilmaydi. Ko`pchilik odamlar iflos qilmaydi, chunki bunday 
qilish, albatta, noto`g`ri narsa. Ko`pchilik bolalarga o`rgatiladigan “Oltin qoida”ga 
ko`ra, "hammani o`zingdek bil". Bu ma'naviy to`siq bizning xatti-harakatlarimiz 
boshqa odamlarga qanday ta'sir etishini hisobga olish kerakligini aytadi. Iqtisodiy 
jihatidan, u tashqi ta’sirni o`zlashtirish ma’nosini bildiradi. 
Tashqi ta’sirlar uchun yana bir xususiy yechim tashqi ta’sirlarni hal qilish 
uchun tashkil etilgan xayriyalardir. Misol uchun, maqsadi atrof-muhitni himoya 
qilish bo`lgan Sierra Club xususiy xayriya bilan moliyalashtiriladigan notijorat 
tashkilot hisoblanadi. Boshqa bir misol sifatida, kollej va oliy o`quv yurtlari 

---

394 
bitiruvchilari, korporatsiyalar va fondlardan sovg`alar oladi, chunki ta'lim jamiyat 
uchun ijobiy tashqi ta’sir olib keladi. Hukumat xayriya uchun daromad solig`iga 
imtiyozlar beruvchi soliq tizimi orqali tashqi ta’sirning bu xususiy yechimini 
rag`batlantiradi. 
Xususiy bozor ko`pincha tegishli partiyalarning manfaatlariga tayanib tashqi 
ta’sirlar muammosini hal qilishi mumkin. Ba'zan hal qilish turli xil biznes 
integratsiyasi shaklini oladi. Misol uchun, bir-biriga yaqin joylashgan olma 
yetishtiruvchi v aasalarichini olaylik. Har bir biznes boshqasiga ijobiy ta'sir 
etmoqda: daraxtlar gulini changlash orqali asalarilar bog`bonga olma yetishtirishda 
yordam beradi. Shu bilan birga, asalarilar olma daraxtlaridan nektar olib asal ishlab 
chiqarish uchun foydalanadi. Shunday bo`lsa-da, olma yetishtiruvchi qancha daraxt 
ekishga qaror qilishi va asalarichi qancha asalari saqlashga qaror qabul qilishida, 
ular ijobiy tashqi ta'sirni hisobga olmaydilar. Natijada, olma yetishtiruvchilar juda 
kam daraxt ekadi va asalarichi juda oz asalari saqlaydi. Asalarichi olma bog`larini 
sotib olsa yoki olma yetishtiruvchi asalari qutilarini sotib olsa, bunda tashqi
ta’sirlar o`zlashtirilishi mumkin: Har ikki faoliyat keyin bir xil firma ichida bo`ladi 
va bu firma daraxtlar va asalarilar maqbul sonini tanlashi mumkin bo`ladi. Tashqi 
ta’sirni o`zlashtirish ayrim firmalarning turli turdagi bizneslarga jalb qilinishining 
bir sababidir. 
Xususiy bozor uchun tashqi ta'sirni hal qilishning yana bir usuli manfaatdor 
tomonlar bilan aloqaga kirishishdir. Yuqoridagi misolda, olma yetishtiruvchilar va 
asalarichi o`rtasidagi shartnoma juda kam daraxt va juda oz ari muammosini hal 
qilishi mumkin. Shartnoma daraxtlar sonini, asalarilar sonini va ehtimol, bir 
tomonning boshqa biriga to`lovlarini belgilashi mumkin. Daraxtlar va asalarilar 
to`g`ri sonini aniqlash orqali shartnoma odatda bu tashqi ta’sirdan kelib chiqadigan 
samarasizlik hal qilinishi va ikki tomon uhcun yaxshi bo`lishi mumkin.