Xusnidinova Gulnoza Zoxidjon qizining «Bo‘lajak o‘qituvchilarni kasbiy moslashtirishning pedagogik shart-sharoitlari» Mutaxassislik

3.2.3 –rasm. Tajriba guruhi


14
12
10

8
6
4

2
0
юқўри
ўрта
паст

1-босқич 2-босқич 3-босқич 4-босқич

3.2.4-rasm. Nazorat guruhi

Yuqorida keltirilgan har ikki jadval ko’rsatkichlari asoslovchi va ta’kidlovchi tajribalar davrida birinchi va to’rtinchi kurs talabalari kasbiy tayyorgarligining shakllanganlik darajasi bo’yicha tajriba guruhlarida sezilarli natijalar ko’zga tashlanganligini, nazorat guruhlarida esa natijalarning deyarli o’zgarmaganligini tasdiqlaydi. Mazkur fikrning asosli ekanligini tasdiqlash maqsadida jadval ko’rsatkichlarini matematik-statistik metod yordamida qayta tahlil qilish talab etiladi. Ishning birinchi bobida aytib o’tilganidek, matematik-statistik tahlil uchun Styudent-Fisher metodi tanlandi. Matematik-statistik tahlil

62

uchun 3.2.2-jadval, ya’ni, tajriba yakunida talabalarning kasbiy moslashish darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar qabul qilindi.
Metod mazmuni bo’yicha dastlab tajriba va nazorat guruhlari bo’yicha ta’kidlovchi tajriba davrida qayd etilgan ko’rsatkichlar birinchi va ikkinchi tanlanmalar sifatida qabul qilindi. Har ikki tanlanma uchun mos keladigan ko’rsatkichlar 3.2.2-jadvaldan olinib, ular asosida quyidagi jadval shakllantirildi (3.2.3-jadval):
3.2.3-jadval. Statistik tahlil uchun qabul qilingan
tanlanmalar ko’rsatkichlari

Tanlanma-	Guruhlarning	Respondentlar	Daraja ko’rsatkichlari
	matematik
lar		soni	Yuqori	O’rta	Past
	ifodasi
1-tanlanma	Xi	m I  100	43	38	19
2-tanlanma	Yj	n I  100	35	38	27

3.2.3-jadval ko’rsatkichlari tajriba va nazorat guruhlari uchun tanlanma modal qiymatlarining mos ravishda M_t  5 va M_n  3 ga tengligini ko’rsatadi. Bu esa ular o’rtasidagi farq sezilarli darajada ekanligini va u Styudent-Fisher metodi shartini qanoatlantirishini tasdiqlaydi. Mazkur holat (M_t  M_n⁾ tajriba guruhlari va nazorat guruhlarida qayd etilgan natijalarning bir-biridan keskin farq qilishini asoslaydi. 3.2.4-jadvalga muvofiq tajriba va nazorat guruhlarining ko’rsatkichlari quyidagi formula yordamida hisoblanadi:

1 n3

n x 

1

(325 334  213) 

1

(160 132  63) 

355

 4,1

X



m ^

i

i

86

86

86

i 1

1 n 3



1

(185 274  393) 

1

(90 108 117) 

315

 3,8

Y



n у

n ^

i i

84

84

84

i 1

Hisoblash natijalari tajriba guruhlaridagi natijalar

nazorat guruhlaridagi

natijalarga qaraganda yuqori ekanligini tasdiqladi. Mazkur holat matematik nuqtai nazardan X  Y tarzda ifodalanadi.

63

Dastlabki hisoblash natijasiga ko’ra bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy faoliyatga moslashtirishning turli (yuqori, o’rta, past) darajalarining o’rtacha qiymatiga ko’ra har ikki guruh uchun tarqoqlik koeffitsientlarini aniqlash maqsadda tanlanma dispersiyalari topildi:

n3

32

(5  4,1)^2  33(4  4,1)^2  21(3  4,1)^2

Dт  ni (xi  x)^2 /(m 1) 



86

i 1



32 0,81 330,01 211,21



25,92  0,33  25,41



51,66

 0,60

86

86

86

n3

18  (5  3,8)

2

 27

 (4



3,8)

2

 39(3

 3,8)

2

Dн  ni ( уi  у) ^2 /(n  1) 



84

i 1

• 
  18 1,44  27  0,04  39  0,64 _ 25,92  1,08  24,96 _ 51,96 _{ 0,61}
  

848484

Har guruh uchun topilgan tanlanma dispersiyalari o’rtacha kvadrat chetlanishlarni topishga xizmat qiladi, ya’ni:

• 
  _т  0,60  0,77  _н  0,61  0,78
  

Hosil bo’lgan qiymat yordamida esa tajriba va nazorat guruhlari uchun variatsiya ko’rsatgichlari topiladi:

 т 	 т				0,77	 0,18	 н 	^ н		0,78	 0,20
					4,1					3,8
		X						У

Styudent-Fisher metodining mohiyatiga ko’ra statistik alomatning qiymatdorlik darajasini   0,05 deb qabul qilingan. SHunga ko’ra Laplas funktsiyasi jadvalidan statistik tahlil uchun kritik nuqta (t_kr) quyidagi tenglikda aniqlanadi:

t kp 	1 2			1 20,05			0,9	 0,45
		2			2		2

Statistik alomatning qiymatdorlik darajasi (  0,05)ga ko’ra kritik nuqta (t_kr) 1,67 ga teng bo’ladi. Ana shu ko’rsatkich yordamida baholashning ishonchli chetlanishlarini quyidagi formula asosida topish mumkin:

1) tajriba guruhlaridagi ishonchli chetlanish

64



т

 t 

Dт

1,67 

0,60

1,67 

0,60

1,67 0,06  0,10

ga;



m

86

9,3

2) nazorat guruhlaridagi ishonchli chetlanish:

^к

 t 

D

n

1,67 

0,61

1,67 

0,61

 1,67  0,07  0,12 ga teng.

9,2

n

84

Ishonchli chetlanish qiymatlari esa o’z navbatida tajriba va nazorat guruhlar uchun ishonchli intervallarni topishga yordam beradi. Ya’ni:

1) tajriba guruhlaridagi ishonchli interval:

t 

^Dт

 а



t 

^Dm

X

х

X



m



m

4,10,10  ах  4,1 0,10

4,0  ах  4,2 ga;

2) nazorat guruhlaridagi ishonchli interval esa:

 t 

Dn

 аy 

 t 

Dn

Y

Y

n

n

3,8  0,12  а y  3,8  0,12

3,68  а у  3,92 ga teng.

Tajriba va nazorat guruhlarida qayd etilgan ishonchli intervallarning qiymatlarini geometrik ko’rinishda ifodalash tajriba-sinov ishlari natijalari to’g’risidagi yaqqol tasavvurni hosil qiladi. Agarda hosil bo’lgan ishonchli intervallar qiymatlarini geometrik shaklda ifodalash natijasida quyidagi yotiq geometrik tasvir hosil bo’ladi:

	4,04	4,16
3,69	3,91	a

Demak, x = 0,05 qiymatdorlik darajasiga muvofiq tajriba guruhlarida qo’lga kiritilgan o’rtacha qiymatlar nazorat guruhlarida qayd etilgan o’rtacha qiymatdan yuqori ekanligi tasdiqlandi.

Matematik-statistik tahlilning yakuniy bosqichida tajriba va nazorat guruhlarida qayd etilgan kasbiy faoliyatga molashtirish ko’rsatkichlarining
o’rtacha qiymatlari ( Х = 4,1; Y = 3,8) hamda har ikki guruh uchun xos bo’lgan

65

ishonchli interval qiymatlari ( _т  0,10; _н  0,12 )ga asoslangan holda tajriba-sinov ishlarining sifat ko’rsatgichlari quyidagi formula yordamida aniqlandi:

• 
  _{усб } ^{(Х  }т ⁾ _ ^{4,1 0,06} _ ^4,04 _{1,03 > 1;} (Y  _н ) 3,8  0,11 3,91
  

• 
  _бдб  (Х  _т )  (Y  _н )  (4,1  0,06)  (3,8  0,11)  4,04  3,91  0,13 > 0;
  

Matematik-statistik tahlil natijalari bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy faoliyatga moslashtirish darajasi baholash mezonining birdan, sinov ishlari davrida amaliyotga tatbiq etilgan maxsus metodika va dasturning samaradorligini baholash mezonining esa noldan kattaligini ko’rsatdi.

Bu esa tajriba guruhlarida nazorat guruhlariga qaraganda ilmiy-pedagogik tajribaning yakuniy bosqichida ifodalovchi ko’rsatgichlar asoslovchi tajriba ko’rsatkichlaridan keskin farq qilishini bildiradi. Ushbu holat tajriba-sinov ishlarining samarali tashkil etilganligini tщla tasdiqlaydi.
Shunday qilib, natijalar asosida bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy
faoliyatga moslashtirish uchun tavsiya etilgan maxsus metodikaning samaradorligi bilan belgilandi. Tajriba va nazorat guruhlari misolida olib borilgan tajriba-sinov ishlari natijalarini qiyosiy o’rganish va statistik tahlil mazkur fikrning haqqoniyligini yana bir bor tasdiqladi.

66

61. 
    BOB BO’YICHA XULOSALAR
    

1. 
   Bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish, avvallo mazkur ta’lim
   

muassasalaridagi shart-sharoit, imkoniyatlarning belgilangan malaka darajasidagi mutaxassislar tayyorlash talabiga mos kelish doirasini ilmiy-amaliy jihatdan tadqiq etishni nazarda tutadi. Bu esa tajriba-sinov ishlari davomida muammoning mazkur jihatiga alohida e’tibor qaratib, maxsus diagnostik metodlardan foydalanish zaruratini keltirib chiqaradi.

2. 
   Tadqiqot muammosining amaldagi xolatini tahlili bo’lajak
   

o’qituvchilarni kasbiy moslashtirishga yo’naltirilgan amaldagi metodikani ta’limning zamonaviy tendentsiyalari asosida takomillashtirish zaruratini asosladi va bu xulosa pedagogik tajriba-sinov ishlarida:

• 
  bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirishning innovatsion shakl va metodlarini aniqlash, amaliyotga tatbiq etishga alohida e’tibor berish lozimligini isbotladi.
  

3. Olib borilgan tajriba-sinov ishlari natijalarning miqdor ko’rsatkichlari

va qiyosiy tahlili bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirishda umumkasbiy va maxsus fanlarning o’qitilishiga innovatsion asosda yondashish ya’ni mazkur jarayonda pedagogik va axbrot texnologiyalaridan samarali foydalanish;

• 
  mustaqil-ijodiy faoliyatga yo’naltirilgan pedagogik jarayon mazmunini belgilash, uni amalga oshirish;
  

• 
  pedagogik amaliyot va uni tashkil etishning samarali yondashuvlarini ishlab chiqish;
  

• 
  talabalarning kasbiy tayyorgarlik darajasini tizimli, individuallashtirilgan holdagi interfaol o’qitish dasturlari orqali shakllantirib borish tadqiqot maqsadini amalga oshiruvchi zaruriy chora-tadbirlardan ekanligiga ishonch hosil qilindi.
  

67

UMUMIY XULOSALAR

Jamiyat rivojlanib, yosh avlod ta’lim-tarbiyasiga qo’yilgan ijtimoiy talablarning ortib borishi pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimida ham mazmuniy va sifat jihatidan o’zgarishlar zaruratini yuzaga keltirmoqda. Ushbu muammoning dolzarbligini ta’kidlab, prezidentimiz I.Karimov “Biz yurtimizda yangi avlod, yangi tafakkur sohiblarini, ertaga o’rnimizga keladigan yoshlarni ma’naviy dunyosini shakllantirishda o’qituvchi mehnatini qanchalik muhim o’rin tutishini yaxshi bilamiz. Chunki, o’qituvchi nainki sinf xonasiga fayz va ziyo olib kiradigan, balki minglab murg’ak qalblarga ezgulik yog’dusini, hayot maktabini uqtiradigan mo’’tabar zotdir” degan edi. Shuning uchun ham bozor munosabatlari sharoitida oliy ma’lumotli pedagog kadrlarga bo’lgan jamiyat talablaridan kelib chiqib, malakali mutaxassislar tayyorlash zarurati yanada kuchaydi.
Tadqiqot muammosining ilmiy-nazariy asoslarini o’rganish, olib borilgan kuzatishlar va tahlil natijalari OTMlaridagi o’quv-tarbiya jarayoni bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish jarayonida katta imkoniyatlarga ega ekanligini ko’rsatdi. Ammo mazkur jarayonga bir tomonlama yondashish mutaxassislarning sifat darajasiga sezilarli ta’sir ko’rsatayotganligi ham amaliyotda tasdiqlandi.
Oliy ta’lim muassasalaridagi ta’lim-tarbiya jarayonini ijtimoiy talablar, demokratik tamoyillar, shuningdek ishlab chiqarishning mutaxassis shaxsiga qo’yayotgan malakaviy talablaridan kelib chiqib modernizatsiyalash dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirishda ularning shaxsiy yo’nalganligi va kasbiy motivatsiyasi etakchi ijtimoiy-psixologik omillardan biri bo’lib, mazkur jihatlar ta’lim oluvchilarning tanlangan faoliyat sohasiga moslashish jarayonini jadallashtiradi.
Ya’ni, empirik tahlillar asosida bugungi kunda pedagog mutaxassislar tayyorlash jarayoniga yaxlit loyiha sifatida qaralib, unga nafaqat mazmun, balki o’qituvchi va talabalar faoliyati birligi misolida yondashish e’tibordan chetda
68

qolayotganligi aniqlandi. Bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirishga qo’yiladigan zamonaviy talablar mazkur ta’lim muassasalaridagi pedagogik jarayonni tashkillashtirishga nisabatan innovatsion yondashuv zaruratini keltirib chiqaradi. Bu esa tadqiqot doirasida kasbiy moslashtirish jarayoniga ta’sir etuvchi pedagogik-psixologik omillar va zaruriy shart-sharoitlarni aniqlashtirishni nazarda tutadi.

Shu bois, tadqiqot doirasida mazkur omillarning bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish jarayoniga ta’siri o’rganildi va bu boradagi samarali chora-tadbirlar majmuasi ishlab chiqilib, amaliyotga tatbiq etildi.
Natijalarning yakuniy tahlili va pedagogik-tajriba sinov ishlarining samaradorlik darajasiga asoslanib, ilmiy tadqiqot ishi yuzasidan quyidagi