Xurramova zilola ilhom qizi bitiruv malakaviy ishi turkiston jadidlari qarashlarida xotin- qizlar va

-
huquqi va maorifi 
masalasi haqida bahslar yuritiladi. Bir qator misollar vositasida o‘zbek xotin
-
qizlarining erkaklar bilan teng huquqli bo‘lishi kerakligi ko‘rsatib beriladi. Ilm 
erkaklar bilan bir qatorda xotin
-
qizlarga ham nihoyatda zarurligi ta’kidlanadi. Bu 
masalada Munavvarqori o‘z munosabatini bildirib, “men ko‘p vaqtdan beri 
ayollarni ancha tezroq, ozod qilish, maktablarda erkaklar bilan tenglik asosida 
o‘qitish va ishga jalb etish.–deb o‘zining shaxsiy fikrini bildirgan .
Sadriddin Ayniyning “Qiz bola yoki Xolida” degan hikoyasida jahldor, 
xudbin Xolida maktabdagi va oiladagi ta’lim-tarbiya ishlarinig to‘g’ri yo‘lga 
qo‘yish natijasida butunlay o‘zgarib, uning asosiy maqsadi o‘qimishli ayol bo‘lib, 
xalqqa naf yetkazmoq bo‘ladi. Bu kitob xotin
-
qizlarning erkaklar bilan teng 
huquqli bo‘lishi to‘g’risidagi siyosatni targ’ib qilishda va xotin-qizlardan 
ma’lumotli kadrlar tayyorlashda muhim rol o‘ynadi So‘fizoda, A.Cho‘lpon, 
Munavvarqori, Fayzulla Xo‘jayev kabi ziyolilar qizlarni paranjidan ozod qilish, 
savodini chiqarish, jamiyatdagi mavqeyini tiklash uchun kurashganlar. 
Turkiston xotin-qizlarinnng ilm olishlari yo‘lidagi intilishlarini jadid 
ma’rifatparvarlari quyidagicha ifodalab bergan: “xotinlarimiz va qizlarimiz, millat 
onalari tarbiya va ilm olishlari lozim, axloq va bilimlarini kamolga yetkazishlari 
zarur. Aks holda ayollarimiz erkaklardan ham kuchsizroq, zaifroq bo‘lganlaridan 

---

52 
bolalarimiz ham ularga o‘xshab qoladilar. Xotin-qizlar ilm olishlari uchun 
sharoitlar yaratish va ulardan foydalanish kerakdir. 
Jadidlar shu maqsad yo‘lida oldinga intilish zarurligini uqtirganlar. 
“Xotinlarga yo‘l ochingiz va o‘qiting degan tovush, xususan, bizning musulmon 
olamida qattiq aks sado bersin deb fikr bildirishadi . Bugundan boshlab musulmon 
xotin-qizlari faol bir suratda turmushning oqimiga qarshi ketishlari kerak. Chunki 
“Ayollarning qullik zanjirlariga bog’lanishi nafaqat ularning ayolik qadr
-
qimmatini 
kamsitadi, balki musulmon dunyosining madaniy rivojlanishiga fojiali ta’sir 
ko‘rsatishi mumkin, taraqqiyotga intilish harakatini anchagina susaytiradi”,–deb 
baho berilgan manbalarda jadid namoyandalari ilmli, bilimli xotin-qizlar jamiyatda 
erkaklar bilan teng huquqli bo‘lib qolishlari, dunyoviy va umuman siyosiy ishlarni 
erkaklar bilan bir qatorda bajarishi kerakligini ta’kidlaganlar. 
O‘sha yosh taraqqiyparvarlarni birlashtirib, ularning fikr-g’oyalarini 
mujasamlashtirib turgan “Sadoi Turkiston” gazetasini varaqlaganda, bu 
muammoga bag’ishlangan bir necha maqolalarni uchratish mumkin. 
Sora Muzaffariyaning “Ayb o‘zimizda” maqolasida yozilishicha, “bizda 
istedod ham bor, qobiliyat ham bor, bir uy ichigina emas, ba’zi erlar xayoliga 
keltira olmaydiga mamlakatlarni idora qilishga yetadigan quvvat ham bor”–deb o‘z 
fikrini tasdiqlaydi va bu bilan Sharq ayolining Yevropa ayollarnidek erkaklar bilan 
teng huquqli hayot kechirishi mumkinligi haqida mushohada yuritar ekan, muallif 
o‘zbek xotin-qizlarlarini birlashishga, eskicha hayot tarzini isloh qilishga 
chaqiradi: “Ey turk xotini! Xalqimiz bizga salomat aql va fikriy bo‘lgan iste’dod 
va qobiliyat berganku! uni dunyoga chiqarishni man qilmoqqa kimning haqqi bor. 
Bu fikrlar xotin-qizlarimizni faqat ilm olish bilan cheklanmasdan, Turkiston 
jamiyatining madaniy, ma’rifiy va siyosiy jabhalarida faol ishtirok etishlariga 
chaqirilgan. Chunki jadidlar xotin- qizlarni jamoat ishlarida, siyosiy jarayonlarda 
ishtirok qilishlari zarurligini o‘z e’tiborlaridan chetda qoldirmaganlar. 

---

53 
Ayollar ozodligi, tengligi va siyosiy jarayonlarda ishtiroki Shams 
Najmiyning “Saylov munosabati ila xotunlar masalasi” nomli maqolasi
49
da yaqqol 
ko‘zga tashlanadi. 
1917 yilgi Rossiyada va asosan Turkistonda bo‘layotgan siyosiy voqealar 
yuqorida ta’kidlangan masalalarda asosiy rol o‘ynadi. Chunki, Dumaga 
bo‘layotgan saylovlarda xotin-qizlarniig ishtiroki ham asosiy rol o‘ynashini 
jadidlar yoqlab chiqdilar, 1917