Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi

Zamonaviy mulk to’g’risidagi multifan asoslari

Zamonaviy mulk to’g’risidagi multifanning predmeti - uning tadqiqot sohasida yuzaga keluvchi ijtimoiy-iqtisodiy-huquqiy-informatsion munosabatlar tizimi, mulkchilik tizimi rivojini shakllantinivchi omillar, undagi jarayonlarga xos xossa va qonuniyatlar.

Zamonaviy mulk to’g’risidagi multifanning ob’ektlari — “ne’mat-fantom- mulkdor” uchligining doirasidagi mulk va unga bo’lgan huquqlar, mulkiy munosabatlar jarayoni va mulkchilik tizimi, bulardagi iqtisodiy, huquqiy va axborot tizimlari, mulk bozori va mulk qiymatini baholash xizmatlari bozori hamda mulk shakllari va mulkiy huquq subyektlari.

Zamonaviy mulk to’g’risidagi multifanning metodi — ob’ektlarni o’rganishning tizimli tahlil va sintez, tizimli “tahlil-sintez” tandemi, shu bilan birga keng qo’llaniluvchi bosliqa yondashuv va usullar, uslub va yo’sinlar to’plami. Bunda ob’ektlar murakkab tizim sifatida tizimli yondashuv yordamimda tizimli tadqiq qilinadi.

Zamonaviy mulk to’g’risidagi multifanning metodologiyasi — ob’ekt (mulkchilik tizimi va unga xos “ne’mat-fantom-mulkdor” triadasi)ni o’rganish usullari, uslublari va yo’sinlari. Bunda tadqiqotning quyidagi ilmiy usullari qo’llaniladi: umumiy (formal-mantiqiy, induksiya, deduksiya, metafizik va dialektik usullar, uslub va yo’sinlar), umumilmiy (tarixiy, mantiqiy, matematik va boshqa usul, uslub va yo’sinlar), obyekt tabiatiga ixtisoslangan.

Zamonaviy mulk to’g’risidagi multifan o’rinli ekanligi kontekstida quyidagi xulosalar o’rinli:

1) qadimgi dunyo va o’tgan asrlar Yevropa iqtisodiyot fani namoyondalari o’zlari yashagan davr(asr)lardagi jamiyatning intellektual rivojlanish darajasiga mos keluvchi g’oya va yondashuvlar asosida naf, foydalilik, ne’mat, boylik, qiymat, narx va qimmat tushunchalarini bir-biri bilan ma’lum darajada aralashtirib noaniqlik bilan turlicha va to’liq bo’lmagan mazmunlarda talqin qilganlar. Umuman olganda, bu namoyondalarning g’oya va qarashlari iqtisodiyot nazariyasi rivojlanishining tarixiy ilmiy bazisi, zamonaviy mulk, uning qiymati, narxi, qimmatini tizimli o’rganishga boshlang1 ich yordam manbayi bo’lib xizmat qiladi. Zero, bular asosida ushbu kategoriyalarning bozor va mulkiy munosabatlaridagi funksiyalari va rolini hamda ularni sifatiy va miqdoriy o’lchash, baholash mumkinligini idrok qilsa bo’ladi;

2) qiymat ijtimoiy xarakterga ega substansiya bo’lib, u faqat odamlar o’rtasidagi, ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi va mulkiy munosabatlarda yuzaga keladi, tovarga aylangan mulkning narxida namoyon bo’ladi. Zero, iqtisodiy kategoriya sifatidagi bunday substansiya mazmuni bo’yicha olimlar o’rtasida hanuzgacha umumiy fikr va universal nazariya yo’q. Demak, qiymat muammosi hanuzgacha o’z yechimini topmagan;

3) har qanday siyosiy-ijtimoiy-iqtisodiy-huquqiy tizim u yoki bu turdagi qiymat nazariyasiga asoslanadi. Bunda iqtisodiyot fanini shartli ravishda ikki pog’onali bilmlardan iborat yaxlit tizimga o’xshatish mumkin bo’lib, birinchi pog’onasini mulk (qiymat, narx, qimmatga ega ne’mat, boylik, ular bilan bog’liq huquqlar) to’g’risidagi bilimlar, ikkinchi pog’onasini — qiymat va unga asoslangan narx to’g’risidagi bilimlar tashkil etadi. Lekin bunda qiymat, narx va qimmat kategoriyalari muammosining yechimi nihoyasiga yetmaganligi iqtisodiyot nazariyasi rivojiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Hattoki, iqtisodiyot nazariyasining markazida turuvchi narx nazariyasi va narxni shakllantirish modeli takomil bo’lib ko’rinsada, ammo ular ziddiyat va noaniqliklarga to’la. Chunki buning sababi narxning asosi qiymat bo’lganligi va bunda qiymat nazariyasining hanuzgacha takomil emasligi. Zero, qiymat tabiati va mazmunini to’g’ri anglab idrok qilish nafaqat iqtisodiyot sohasining masalalari yechimini, balki dolzarb ijtimoiy muammolar yechimini ham berishi mumkin. Shuning uchun ham zamonaviy bozor va ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning tuzilish va faoliyati tamoyillarini, ulardagi inqirozlarning davriyligi sabablarini tushunish uchun avvalambor qiymat mazmun-mohiyatini o’rganish zarur;

4) qiymatning har qanday nazariyasi qiymat mazmunini, uning manbasi va shakllanish mexanizmini o’zgacha ochib beradi. Bunda mehnat nazariyasi boshqalarga nisbatan takomilligi bilan ajralib turadi. Unga ko’ra, tovar ikki xossaga - iste’mol va ayirboshlash qiymatiga ega. Mehnat esa qiymatning yagona manbasi. Ishlab chiqarish xarajatlari esa tovarlar qiymati ishlab chiqarish xarajatlari (yollangan ishchi va xizmatchilarning ish haqi, o’rtacha foyda yoki kapitalistning foiz daromadi va yer egasining rentasi) bilan tenglashtiriladi. Birinchi va ikkinchi nazariyani ba’zida qiymatning ob’ektivlik nazariyasi ham deb nomlashadi. Qiymatning sub’ektivlik nazariyasi ishlab chiqarishni emas, balki inson iste’molini ustuvor deb biladi.

5) qiymatning mavjud nazariyalarining tahlili asosida ularning rivoji XIX-XX asrlarda birmuncha to’xtaganini ko’rish mumkin. Lekin XXI asr boshlaridan boshlab qiymat nazariyasiga e’tibor birmuncha ortganini kuzatish mumkin. Bunda asosan mavjud nazariyalarni zamon sharoitlari (globallashuv, nobarqarorliklar) kontekstidan taftish qilish asosida ularni birlashtirish va ularga ma’lum bir aniqliklar kiritish bilan cheklangan;

6) mulk, mulkiy huquq, ular bilan bog’liq qiymat, narx va qimmat kategoriyalari bo’yicha iqtisodiyot ilm-fani va amaliyotida ko’p ming yillar davomida jamlangan boy bilimlar (genesis), jumladan, shakllangan terminologik apparat, nazariy va metodologik bazis, hozirgi zamonda ne’matning, umuman “ne’mat-fantom-mulkdor” triadasining, keng ma’nodagi tuzilishi va mazmun-mohiyatini tizimli ifodalash va o’rganish imkonini beradi;

7) zamonaviy mulk moddiy va sub’ektiv ma’naviy qimmatga ega. Zero, mulkning sub’ektivlik xarakteridagi ma’naviy qimmatliligi har doim ham moddiy qimmatga ega bo’lavermaydi, masalan, agarda bir mulkdorning o’zi uchun ma’naviy qimmatga ega mulki ikkinchi shaxs (sub’ekt) uchun ham uning ma’naviyati nuqtayi nazaridan qimmatli bo’lmasa. Agarda ikkinchi sub’ekt uchun ma’naviy qimmatga ega bo’lsa, u odatda birinchi (mulkdor) shaxsni moddiy ravishda qondirishga tayyor bo’lishi va bu haqda tegishli taklif berishi mumkin. Bunda, agarda mulkdor shaxs ma’naviy talabgor bo’lgan ikkinchi shaxsning taklifiga rozilik bersa, ma’naviy qimmat moddiy qimmatga transformatsiyalanishi jarayoni sodir bo’lishi uchun sharoit vujudga kelishi mumkin.