Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Qaytar va qaytmas jarayonlar. Kimyoviy muvozanat

Qaytar va qaytmas reaksiyalar, kimyoviy muvozanatning siljish,
Le Shatelye tomoyili
Reja:
1.Qaytar va qaytmas jarayonlar. Kimyoviy muvozanat
2. Kimyoviy muvozanat konstantas
3.Le Shatelye prinsipi
4. Muvozanatga ta’sir etuvchi omillar
5.Eritma muvozanati
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

1.Qaytar va qaytmas jarayonlar. Kimyoviy muvozanat.
Kimyoviy jarayonlarning ko’pchiligi ikki qarama-qarshi yo’nalishda boradi, ya’ni reaksiya boshlangan vaqtda avval mahsulotlar hosil bo’ladi, birmuncha vaqt o’tgandan keyin bu mahsulotlar bir-biriga o’zaro ta’sir etib, qisman, dastlabki moddalarga aylanadi, natijada reaksiya olib borilayotgan idishda reaksion mahsulotlar bilan bir qatorda dastlabki moddalar aralshmasi hosil bo’ladi. Shu bilan birga faqat bir yo’nalishda boradigan jarayonlar ham uchraydi. Bunday jarayonlarni reaksiya uchun olingan moddalarning hammasi batamom reaksiya mahsulotlariga aylanadi. Bu ko’rib o’tilgan birinchi jarayonlarni qaytar jarayonlar, ikkinchisi esa qaytmas jarayonlar deb ataladi. Demak, ikki qarama-qarshi yo’nalishda boradigan jarayonlar qaytar jaryonlardir.
Nazariy jihatdan har qanday qaytmas jarayonni ham ma’lum sharoitda qaytar tarzda boradigan jarayon deb qarash mumkin, lekin amalda esa faqat bir yo’nalishda boradigan reaksiya mahsulotlari reaksion muhit doirasidan chiqib ketadigan hollarda (gaz ajralib chiqqanda, cho’kma tushganda, amalda dissotsilanmaydigan moddalar hosil bo’lganda) va dastlabki moddalardan biri nihoyatda mo’l miqdorda olinib, qarama-qarshi jarayonning bir yo’nalishini tamomila to’xtatib qo’yilgan hollardagina yuz beradi.
Demak, teskari jarayonni tabiiy yoki sun’iy ravishda istisno qilinishi natijasida reaksiya oxiriga qadar bora oladi. Bariy xlorid eritmasiga natriy sulfat eritmasi quyilganda bariy sulfat cho’kmasining tushishi, natriy karbonat eritmasiga xlorid kislota ta’sir ettirilganda karbonat angidrid gazining ajralib chiqishi va boshqalar kimyoviy qaytmas jarayonlar uchun misol bo’la oladi. Bariy sulfatning cho’kishi amalda qaytmas jarayondir, chunki, bariy sulfat oz bo’lsada, suvda eriydi. Lekin, bertole tuzining parchalanishi yoki qo’rg’oshin azidning parchalanishi odatdagi sharoitda mutlaqo qaytmas jarayonardir.
Gazsimon muhitda boradgan qaytmas reaksiyalardan biri , vodorod va yodning birikishini ko’rib chiqamiz. Bu reaksiyani o’rganish uchun shisha sharga vodorod va yod solib shisha idishning og’zi berkitilgandan keyin, uni qaynab turgan oltingugurt bug’iga (448 C) tutilgan va o’sha holatda qoldirilgan. Bu reaksiyada vodorod va yod bug’laridan vodorod yodid hosil bo’ladi, ammo dastlab teskari reksiyaning tezligi nolga teng bo’ladi, chunki, hali vodorod yodid hosil bo’lgani yo’q. Vaqt o’tishi bilan vodorod yodidning miqdori kamaygan sari to’g’ri reaksiya tezligi ham kamayadi. Nihoyat, bir qancha vaqtdan keyin ikkala reaksiya tezligi ham ortib boradi. Vodorod va yodning miqdori kamaygan sari to’g’ri reaksiya tezligi ham kamayadi. Nihoyat bir qancha vaqtdan keyin ikkala reaksiya tezligi bir-biriga teng bo’lib qoladi. Sof HJ solingan boshqa shisha sharcha HJ parchalansa ham xuddi shunday qarama-qarshi tomonga boradigan reaksiya tezliklari tenglashishi kuzatiladi. Shu paytdan boshlab, 3 ta komponent (vodorod, yod va HJ) ga ega bo’lgan reaksion aralashmaning tarkibi o’zgarmay qoladi. Demak, sistemada kimyoviy muvozanat holati qaror topadi.
Kimyoviy muvozanat holatida vaqt birligi ichida qancha mahsulot parchalansa, shuncha miqdor yangisi hosil bo’ladi. Shuning uchun kimyoviy muvozanat dinamik (haraktdagi) muvozanat hisoblanadi. U quyidagi uch belgiga ega:
1. Kimyoviy muvozanat holatidagi reaksion sistema (aralashma) tarkibi vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydi.

2. 
   Muvozanatdagi sistema tashqi ta’sir tufayli muvozanat holatidan chiqarilsa, tashqi ta’sir yo’qotilgandan keyin u yana o’sha oldingi muvozanat holatiga qaytadi: agar tashqi ta’sir davom etaversa, shu sharoitga mos bo’lgan yangi muvozanat holati qaror topadi.
   

3.Qaytar reaksiya mahsulotlarini o’zaro reaksiyaga kiritish yoki dastlabki moddalarni bir-biriga ta’sir ettirish yo’li bilan (ya’ni qarama-qarshi yo’llar bilan) muvozanat holatiga erishish mumkin. Kimyoviy reaksiyalar qaytar yoki qaytmas bo‘lishi mumkin. Faqat bir yo‘nalishda boradigan va reaksiyaga kirishayotgan boshlangich moddalar oxirgi mahsulotlarga to‘liq aylanadigan reaksiyalar qaytmas reaksiyalar deyiladi. Kimyoviy jarayonda reaksiya mahsulotlaridan biri reaksion muhit doirasidan chiqib ketadigan hollarda (masalan, gaz ajralib chiqqanda, amalda erimaydigan cho‘kma tushganda yoki dissosiyalanmaydigan moddalar hosil bo‘lganda), shuningdek reaksiya natijasida katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadigan hollarda reaksiya qaytmas hisoblanadi.
Masalan:
2KClO₃ → 2KCl + 3O₂↑
_{yoki
BaCl2 + H2SO4 → BaSO4↓ + 2HCl}
Ko‘pchilik kimyoviy reaksiyalarda reaksiya mahsulotlari bir-biri bilan ta'sirlashib dastlabki moddalarni hosil qilishi mumkin. Masalan uglerod(IV) oksid (CO₂) bilan vodorod (H₂) qizdirilganda o‘zaro reaksiyaga kirishadi, natijada uglerod(II) oksid va suv bug‘i hosil bo‘ladi. Shu sharoitning o‘zida CO va suv bugi o‘zaro ta'sirlashib dastlabki moddalar CO₂ va H₂ hosil qiladi.
Bunday reaksiyalar odatda, bir tenglama bilan yoziladi va tenglik o‘rniga qarama-qarshi strelkalar qo‘yiladi:
.
Ayni sharoitda bir vaqtning o‘zida o‘zaro qarama-qarshi yo‘nalishda ketadigan reaksiyalar qaytar reaksiyalar deyiladi.
Qaytar reaksiyalarning umumiy tenglamasi quyidagicha bo‘ladi:

Bunda massalar ta'siri qonuniga asosan, to‘g‘ri va teskari reaksiyalarning tezliklari – υ₁, υ₂ quyidagicha:

To‘g‘ri reaksiyaning tezligi υ₁ vaqt o‘tishi bilan kamayadi, chunki reaksiyaga kirishuvchi A va B moddalar sarflangani uchun ularning konsentratsiyasi kamayib boradi. Teskari reaksiya tezligi υ₂ ortib boradi, zero C va D moddalar hosil bo‘lgan sari konsentrasiyalari ham ortib boradi. Ma'lum vaqt t_M o‘tgandan so‘ng qarama-qarshi reaksiyalarning tezliklari tenglashadi: υ₁υ₂ (VIII.2-rasm).
Qaytar jarayonning to‘g‘ri va teskari reaksiyalari tezligi teng bo‘lgan holati kimyoviy muvozanat deyiladi.
Kimyoviy muvozanat qaror topganda υ₁υ₂ bo‘lgani uchun:
k₁[A]^a·[B]^b = k₂[C]^c·[D]^d .
Bundan