Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish Mavzuning dolzarbligi

Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining maqsadi iqtisodiyotda Makroiqtisodiy barqarorlik va yalpi ishlab chiqarishning yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash yo’llarini o’raganish va yuzaga kelgan muoammolarni nazariy jihatdan tahlil qilib xulosalar berish hisoblanadi.
Kurs ishining metodologik va nazariy asoslari bo'lib, mahalliy va xorijiy olimlar – iqtisodchilarning amalga oshirgan ishlari, mutaxassislarning fond bozorini rivojlantirish borasidagi ishlanmalari va ilmiy maqolalari, O'zbekiston Respublikasining ijro etuvchi organlari va statistika organlarining hujjatlari hisoblanadi. Shuningdek, muallifning fond bozorining ko'rsatkichlariga asoslanib amalga oshirgan tadqiqotlari.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi, kirish, asosiy qism, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

1. 
   Milliy iqtisodiyotda tarmoqlarning o’rni.
   
2. 
   Tarmoqlararo balans (TAB)- iqtisodiyotdagi asosiy model bo‘lib, unda xalq 
   

xo‘jaligidagi turli natural va qiymat aloqadorligi ko‘rsatiladi. U sanoat, kapital 
qo‘yilmalar, mexnat resurslari va tarmoqlar bo‘yicha mahsulot xajmining o‘zaro 
boglanganligini xisobga olgan xolda reja davri qator yillari uchun xalq xo‘jaligi 
mahsulotlarining ishlab chiqarilish va taqsimlanish ko‘rsatkichlarini aniqlash 
imkonini beradi. Yaqin-yaqingacha TAB ikki ko‘rinishda - qiymat va nato‘ral 
shaklda shakllantirilardi. Mamlakat bo‘yicha qiymat ko‘rinishidagi TAB 
nomenklaturasi 120 ta tarmoq nomenklaturasini o‘z ichiga oladi va u barcha moddiy 
ishlab chiqarish soxasini qamrab oladi. Natural ko‘rinishdagi TAB shu bilan birga 
mahsulotlarni 80 % ni tashkil etuvchi asosiy mahsulotlarni qamrab oladi. Ushbu 
balansda 600 ga yaqin zaruriy mahsulot turlari aks ettiriladi. 
Natural - qiymat balansi modeli xalq xo‘jaligining kompleks tavsifini aks 
ettiradi. Moddiy qiymat TAB modeli balanslashtirilgan reja uchun boshlangich 
ma’lumotlar: MD xajmi, tarkibi ko‘rsatkichlari, eksport, import va kapital ta’mirlash 
xajmi ma’lumotlaridir. 
TAB modeli bo‘yicha ikki tipdagi xisob - kitoblar amalga oshiriladi: 
Bunda berilgan yakuniy iste’mol darajasi bo‘yicha mahsulotlarni ishlab chiqarish va 
taqsimlanishining balanslashtirilgan rejasi xisoblab topiladi. 
Aralash xisob – kitoblarni o‘z ichiga oladi. Bunda ba’zi tarmoqlarda ishlab chiqarish 
xajmi to‘grisidaga ma’lumotlar va boshqa tarmoqlarga yaquniy iste’molga berilgan 
mahsulotlar bo‘yicha ishlab chiqarish va taqsimlash balansi tuziladi.Tarmoqlararo balans modellari iqtisodiyotni va uning tarmoqlarini prognozlash 
aloqalarini ta’minlash, ularni miqdoriy bog‘liqligini ta’minlash, iqtisodiy tahlil qilish va 
shular asosida prognozlashtirish hamda rejalashtirish uchun asosiy vositalardan bо‘lib 
hisoblanadi. 
Tarmoqlararo balans ishlab chiqarishni va barcha tarmoqlar hamda mahsulotlarning aniq belgilangan turlarini prognozlashda, rejalashtirishda investitsiyalarni, asosiy fondlar va 
ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni tahlil qilish mehnat 
miqdorini rejalashtirishda, ishlab chiqarishni hududlar bо‘yicha tashkil qilishda keng 
qо‘llanilmoqda. 
Tarmoqlararo balanslar modelining amalda keng qо‘llanilishi makroiqtisodiy tahlil 
yanada ilmiy asosli о‘tkazilishi, prognozlarni ilmiyligini va real rejalashtirishni ta’minlaydi. 
Tarmoqlararo balans kengaytirilgan takroriy ishlab chiqarishning о‘zaro aloqalar 
tizimi va proporsiyalarini о‘rganishda, tahlil qilishda, prognozlashda eng ixcham, amalda 
keng qо‘llash mumkin bо‘lgan vositalardan, mexanizmlardan biri hisoblanadi. Ushbu 
balans yordamida makroiqtisodiy kо‘rsatkichlardan hisoblangan yalpi ichki mahsulot 
pirovard ya’ni yakuniy mahsulot va milliy daromad tuzilishini, mahsulotlarni takror ishlab 
chiqarish fondlari о‘rtasida taqsimlanish strukturasini va ijtimoiy ishlab chiqarish 
xarajatlarini tuzilishini har tomonlama tahlil qilish va tegishli xulosalar asosda samarali 
boshqaruv yechimini qabul qilish mumkin. 
Tarmoqlararo balansning oddiy kо‘rinishi statistik model asosida ifodalanib, ma’lum 
davrdagi resurslar va ehtiyojlarning miqdoriy jihatdan о‘zaro moslashishini ta’minlaydi, 
ishlab chiqarish resurslarining cheklanganlik shartlari, ishlab chiqarish bilan mahsulotlardan 
foydalanishning balans munosabatlari, zarur texnik texnologik shartlar va boshqalarni 
bajarilgan holda prognozlash va uning asosida rejaning mumkin bо‘lgan variantlarini 
topishga imkon yaratadi. 
Tarmoqlararo balansning statik modeli bir yillik davr uchun tuziladi, bir yillik 
holatdan tashqaridagi о‘zgarishlar inobatga olinmaydi. Amalda esa ishlab chiqarish doim 
rivojlanib, kengayib boradi. Ushbu holat statik tarmoqlararo balansda о‘z aksini topmaydi. 
Bu kamchilikni yо‘qotishning obyektiv yо‘li doimiy harakatdagi о‘zgarishlarni inobatga 
oluvchi, kengaytirilgan takroriy ishlab chiqarishni ifodalovchi dinamik tarmoqlararo balans 
tuzishdir. Tarmoqlararo balans usuli asosiy iqtisodiyot-matematik usullardan biri 
bo’lib, alohida korxona darajasida ham, xalq xo’jaligini tarmog’i darajasida 
ham, butun xalq xo’jaligi darajasida ham mahsulot ishlab chiqarish va 
taqsimlashni tahlil qilish, me’yorlash rejalashtirish hamda taxminlashtirish 
uchun keng qo’llaniladi va katta ahamiyatga ega. 
Tarmoqlararo balansning bosh g’oyasi shundan iboratki, ijtimoiy ishlab 
chiqarish jarayonida har bir tarmoq, bir tomondan ishlab chiqaruvchi, ikkinchi 
tomondan esa iste’molchi tarzida qatnashadi. 
Tarmoqlararo balans modeli ishlab chiqarishning barcha tarmoqlari 
o’rtasidagi o’zaro mahsulot yetkazib berish, aossiy ishlab chiqarish fondlarining 
hajmi va tarmoq strukturasini hamda xalq xo’jaligini mehnat resurslari bilan 
ta’minlanganligi va shu kabilar haqidagi yagona axborot tizimidir. Bunday 
model barcha tarmoqlararo aloqalarni aniq hisobga olish asosida rejaning balans 
qilingan ko’rsatkichlarini hisoblab chiqish va ularning mumkin bo’lgan ko’pgina 
variantlarni ko’rib chiqish muammosini hal qilish imkonini beradi. 
Tarmoqlararo balans ijtimoiy ishlab chiqarishda mavjud bo’lgan butun 
aloqalar zanjirini aniqlash muammosini yechish imkonini yaratadi. Analitik 
ahamiyatga ko’ra tarmoqlararo balans hisobot va rejali balanslarga bo’linadi. 
Tarmoqlararo hisobot balanslari moddiy ishlab chiqarish va hisobot davrida 
tarkib topgan tarmoqlararo aloqalarning strukturasini kompleks tahlil qilish, 
shuningdek rejali tarmoqlararo balanslar uchun dastlabki axborotni tayyorlash 
uchun ishlab chiqiladi. 
Tarmoqlararo rejali balans rejalashtirishning dastlabki va yakuniy 
bosqichlarida qo’llaniladi. Rejali balansdan xalq xo’jaligini rivojlantirishda 
moddiy ishlab chiqarishning eng ratsional strukturasini topish muammosini 
yechish maqsadida foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. 
O’z navbatida tarmoqlararo balans modellari vaqt omili bo’yicha statistik 
va dinamik modellarga bo’linadi. Rejalashtirish amaliyotida natura, qiymat va 
natura-qiymat balanslari ham qo’llaniladi. 
Hozirgi paytda respublika, regional va yirik iqtisodiy rayonlar, hududiy 
ishlab chiqarish majmuilari bo’yicha tarmoqlararo balanslarni tuzish juda aktual 
masala hisoblanadi.