Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Mavzuning dolzarbligi

2. O‘zSSRda 1925 – 1936 -yillarda hukumat va partiya chiqargan qonunlar muhim manba sifatida yoritilishi
Uzbekiston SSR xukumati (xukumat raisi - Fayzulla Xujayev)ning dastlabki tarkibi Butunuzbek Sovetlarining 1- kurultoyida 1925 yil fevralda rasmiy ravishda tasdiklangach, u uz faoliyatini boshladi. XX ayerdagi dastlabki uzbek sovet xukumati murakkab sharoitda ishlashiga tugri keldi. Bir tomondan, yangi tashkil etilgan sovet respublikasida boshkaruv malakasi deyarli yuk edi. Xalk komissarlarining aksariyati Turkiston ASSR va BXSRda shunday lavozimlarda ishlagan bulishlariga karamasdan ularda yetarli darajada tajriba bulmagan. Ikkinchi tomondan, Markazning turli organlari, xususan, VKP(b) MK Urta Osiyo byurosi bu xukumatning butun faoliyatini sergaklik bilan nazorat kilib turgan. Uchinchidan, xalk komissarlarining barchasi partiya a’zolari bulib, ular kommunistik partiyaning siyosatini izchil ravishda amalga oshirishlari kerak edi. Uzbekiston Kompartiyasi (Uzbekiston Kompartiyasi MK mas’ul kotiblari - Vladimir Ivanov va Akmal Ikromov) xam 1925 yil fevralda rasmiy ravishda tashkil topgan edi. Yangi tashkil kilingan Uzbekiston SSRning siyosiy xdyotida Uzbekiston Kommunistik partiyasi yetakchi rol uynadi. Uzbek xalki tarixida XX ayerda yuz bergan kuplab fojiali vokealar kommunistik partiya faoliyati bilan boglivdir. Uzbekiston SSR tashkil topgan dastlabki kunlardan, ya’ni 1925 yil fevraldan boshlab Uzbekiston Kompartiyasi xukumat faoliyati ustidan kat’iy nazorat urnatishga intildi. VKP(b) MKning katta madadiga tayangan Uzbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti raxbarlari Uzbekiston SSR Xalk Komissarlari Sovetining xar bir a’zosi ustidan partiyaviy nazorat urnatishdan tashkari ularning faoliyatiga muntazam ravishda aralashib turdi. Bu muammo xukumat va partiya organlarining vakolatlari masalasida tobora kuchayib bordi. 1927 yil 30 martda kabul kilingan Uzbekiston SSRning birinchi konstitusiyasiga muvofik, respublikada xokimiyatning eng yukori organi Uzbekiston SSR Sovetlari Markaziy Ijroiya Kumitasi, uning sessiyalari orasida Markaziy Ijroiya Kumitasi Prezidiumi xisoblangan. Uzbekiston SSR Xalk Komissarlari Soveti esa ijro kiluvchi va taksimlovchi oliy organ xisoblangan1. Bu davrda Uzbekiston SSR XKS, ya’ni respublika xukumatining nufuzi baland bulib, respublika xayotidagi barcha xujalik masalalari bevosita shu organ tomonidan xal kilingan. Birok yukorida ta’kidlab utilganidek, Uzbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti tomonidan doimiy ravishda respublika xukumati faoliyatiga aralashib turilgan. Markaziy Komitet Uzbekiston SSR MIK Prezidiumi fikrlarini mutlako inobatga olmagan. Buning ustiga, Uzbekiston Kompartiyasi saflaridagi parokandalik, xokimiyat uchun pinxona kurash, firkadagi turli guruxlar va ular urtasidagi rakobat respublika boshkaruv tizimi va uning siyosiy xayotiga ayanchli ta’sir kursatgan. Uzbekistondagi partiya tashkilotlarida muxit va intizom yaxshi bulmagan. Partiya a’zolarining kupchiligi fakat uz shaxsiy manfaatlari uchun xarakat kilishgan. Uzbekiston Kompartiyasi Markaziy Kontrol Komitetining partiya komissiyasi 1925 yil oktabr-dekabr oylarida tayyorlagan maxsus ma’lumotnomada keltirilishicha, taftish jarayonida Uzbekistonda partiya a’zolarining kattagina kismi sudlangan va tergov jarayoniga tortilgan. Samarkand oblastida 124, Toshkent oblastida 210, Fargona oblastida 41, Zarafshon oblastida 40, Xorazm oblastida 12, K,ashkadaryo oblastida 23, xammasi bulib 450 nafar kommunist turli jinoyatlari uchun sudlangan va jazoga tortilgan.1 Bu urinda shu narsani ta’kidlab utish kerakki, 1925 yil kuzida Uzbekistondagi partiya tashkilotlarida xali ommaviy tozalash va kagagon jarayoni boshlanmagan edi. Bu paytda partiya saflarida asosan tarafkashlik va guruxbozlik kuchli bulgan. Arxiv xujjatlarining shoxidlik berishicha, bu davrda Samarkand oblasti partiya tashkilotlarida bir gurux ikkinchisini kochoklikda ayblab, xatto ularni otib tashlaydi. Surxondaryo oblastida esa xokimiyat uchun partiya a’zolari urtasida ochikchasiga kurash boshlanib ketadi. Oblast ijroiya kumitasi raisi Isoxujayev jinoyat vdsiruv bulimi boshligiga Surxondaryo oblasti partiya komiteta (obkomi) sekretari A. Karimov ustidan yashirin kuzatuv uyushtirishni topshiradi. GPU tomonidan tez orada bu maxfiy xolatlar ochib tashlanib, aybdorlar jazolanadi.' Xullas, partiya tashkilotlarining uziDa bir gurux ikkinchisini toptab, yukorirok mavkeni egallash uchun xar kanday kabixlikka tayyor bulgan va bunda amaliy x,arakatlarga xam jiddiy ravishda kul urilgan. Fakatgina Surxondaryoda amalga oshirilgan tekshirish natijasida partkomlar tomonidan rejali raxbarlikning yukligi, yacheykalar urtasidagi mexanik alok;a, surunkasiga partiyaviy intizomsizlik, guruxbozlik, manfaatparastlik, amalparastlik. ichkilikbozlik k;abilidagi yigirmadan ortik xato va kamchiliklar sanab utiladi.3 Uzbek xalkining sovet xokimiyatiga munosabatini urganishda 1928 yil 31 mayda OGPU Shark bulimi 2-bulim maxsus vakili Pavlov tomonidan tayyorlangan «Uzbekistondagi siyosiy partiyalar tugrisida OGPUning VKP(b) MKga ma’ruzasi» muxim urin tutadi. Ma’ruza uzbek ziyolilari urtasida shovinizmning usishi va kuchayishi xakidagi agentura xujjatli ma’lumotlari asosida tayyorlangan bulib, u maxalliylashtirish (korenizatsiya), pan)'zbekchilik (panuzbekizm), antisoveg agitasiyasi, uzbek millatchilarining taktikasi (maktab va ilmiy markazlarda), antisovet faoliyatining tashkiliy prinsillari, Uzbekistonda boshkaruvni kanday tasavvur kilishadi, ommaning kungil sovishi kabi 7 bulimdan iborat. Bu xujjat yakinda Moskvada e’lon kilindi.1 X uj j atni tayyorlagan GPU xodimlarining fikricha, uzbek milliy ziyolilarini kuzatish shuni kursatadiki, Uzbekistonda madaniyat va iktisodning usishi milliy ziyolilar urtasida umuman olganda Moskva ta’siridan kutulish, panuzbekchilik maksadlarining kuchayishi (milliy shovinizm), Uzbekistonda fakat uzbeklarning gegemonligini urnatish kayfiyatlarini tugdirmovda. Bu xolat maxalliylashtirish (korenizatsiya) va mustamlakachilik (kolonizatsiya) masalalarida yorkin namoyon bulmokda. Ushbu xujjatda keltirilgan misollarning ayrimlari kuyidagicha: «1) Uzbekistondagi sobik aksilinkilobiy tashkilotning katnashchilaridan biri, muallim Shorasul, boyning ugli, kuyidagi fikrni aytgan: «Naxotki bizning vatanimizga kuchiriluvchilar (pereselenetslar)ni joylashtirish yana davom etsa?...» 1) Munavvar K,ori Abdurashidxonov - Uzbekistondagi panturkistlarning yulboshchisi, inkilobning birinchi davrida Turkistonda turli aksilinkilobiy milliy tashkilot va jamiyatlarning asoschisi va katnashchisi, aytmokda: «Inkilob bizga xech narsa bermadi: xammasi eskichasiga, xuddi chorizm davridagidek, fakat bayrok uzgargan. Ishsizlar bayrogi ostida ulkaga kuchirib keltirish jarayoni ketmokda...» Eson Afandi aytmokda: «Ulkaga kuchirib keltirish tugaydimi yoki yuk, yana bosmachilik vujudga kelmaydimi?» «Eski shaxdr yangisiga kushilib ketdi. Bu ruslarni keltirib joylashtirish uchun kulay buladi...» Bu misollardan kurinib turibdiki, millatchi ziyolilar x,amma joyda: matbuotda, ayrim majlislarda, tasodifiy suxbatlar va bonshalarda Uzbekistonni ruslar egallab oldi va uni mustamlakaga aylantirdi, deb e’lon ki.pyaptilar...»1. Bu xujjatdan kurinib turibdiki, uzbek ziyolilari sovet x,okimiyati va kommunistik mafkuraga karshi 1927-1928 yillarda xam imkoniyat doirasida kurash olib borganlar. Shuning uchun xam ularning aksariyati 1928-1929 yillardan boshlab sovet xokimiyati tomonidan katagon kilina boshlandi. Sovet xokimiyati yillarida ulkan ma’muriy apparat shakllantirildi. Bu apparat bir tomondan sovet xokimiyatining karor topishi va mustaxdamlanishida asosiy rol uynagan bulsa, joylarda maxalliy axolining tashabbuskorligini bugish va ular faoliyatini ma’lum bir kolipda ushlab turish bilan shugullangan. X,atto uz davrida sovet xokimiyatining asoschisi bulgan V.I. Lenin yangi xokimiyatning ma’muriy apparata byurokratizm botkogiga aylanib ketayotganligini e’tirof etib, uz safdoshi G.Y. Sokolnikovga yozgan xatida bunday degan edi: «Bizda xujalik siyosati birinchi galda byurokratizmdan aziyat chekmovda. Biz xalok bulsak, uning sababchisi byurokratiya buladi yoki kundalik turmushda bizga apparat boglik bulmay, aksincha, biz apparatga boglik bulib kolayapmiz»2. Darxakikat, Oktabr tuntarishidan sung Rossiyada davlat boshkaruvi tepasiga kelgan «inkilob jangchilari» byurokratlar va turalarga aylandilar. Ular amalparastlikdan tashkari mukofot va imtiyozlar olishga kuprok intila boshladilar. RKP(b) VIII syezdida 1919 yil martidayok Osinskiy shunday degan edi: «Bizda byurokratizm vujudga kelganligi ayon... Masalaning yechimi tor doyra vakillari kulida tuplanib kolmokda, ta’kidlab utmok joizki, bu xolat bizni ommadan sezilarli darajada ajratib kuymokda... Bizda yakin kishilariga pushtipanox bulish, oshna-ogaynigarchilik, shu bilan bir katorda mansabni suiiste’mol kilish, poraxurlik tezlik bilan rivojlanmokda, kolaversa, partiya xodimlari tomonidan, ayniksa, chekka va olis xududlarda ochikdan-ochik turli bemazagarchiliklar sodir etilmokda. Xrzirgi vaktga kelib esa eski partiyaviy urtoklar moxiyatiga kura eskicha namunada kurilgan butun bir amaldorlar apparatini yaratishdi. Bizda turalar iyerarxiyasi vujudga keldi»1.
Arxiv xujjatlarida Uzbekiston partiya va sovet tashkilotlarida xam byurokratizm va gurachilik xolatlari uchrab turishiga oid kuplab misollar mavjud. RKP(b) Fargona oblasti partiya konferensiyasi yigilishida (1920 yil 4 may) Markazdan yuborilgan Turkiston komissiyasi a’zosi Georgiy Safarov (1891-1942) ma’ruza kiladi. Ma’ruzachining fikricha, mas’ul xodimlarning suiiste’molchiligi tufayli Turkistondagi proletariat axvoli Markazdagidan kura bir necha bor kiyinrok. Sovet xizmatchilari avomdan uzilib bormokda, sovet byurokratizmi urchib, komissarlar oddiy ishchilar bilan suxbat kurishni uzlariga ep kurmaydilar. Buning ustiga, rus va maxalliy millatlarga mansub partiya a’zolari urtasida milliy masalada tortishuvlar bulmokda. Natijada Turkistondagi partiya va sovet idoralarida akl telbalikka, vijdon esa ikkiyuzlamachilikka aylanib ko l ga n." Boshka bir arxiv xujjatida keltirilishicha, axolining meditsina xodimlari ustidan noroziligi kundan kunga oshib bormokda. Sovet idoralarida byurokratiya avj olgan/ 1925 yildan boshlab Urta Osiyo respublikalarida partiya sovet, kasaba uyushmalari, GPU va NKVD, kizil armiya saflarida partiyaviy taftish amalg a oshirilganda olingan natijalar kuvonarli bulmagan. Shu jidatdan olib Karaganda «Uzbeksavdo» pravleniyesi raisi Musaxonovning Uzbekiston SSR yukori davlat va partiya organlariga 1925 yil fevralda yozgan «mutlako maxfiy» grifli xati dikkatga sazovordir. Bu xatda «partiya bilan bir jonu bir tan» bulib ishlashi lozim bulgan savdo tashkilotlari xamda ularning ayrim raxbarlari faoliyati xech bir kolipga sigmasligi oshkora bayon etilgan.1 Kuy i sovet organlarining faoliyatini yaxshilash uchun turli vakolatli vakillarni rayonlararo junatish doim xam kerakli samara bermagan. Masalan, Toshkent okrugining Yukori Chirchik rayonidagi bitta kishlokka 1929 yil 1 yanvardan to 1 noyabrgacha bulgan atigi 10 oy ichida 541 ta vakil kelgan va ularga 16000 rubl xizmat safari puli ajratilgan. Toshkent okrugiga turli vakillarning xizmat safari uchun fakat 1929 yil davomida 192.000 rubl mablag ajratilgan.2 Birok bu mablag va tuxtovsiz xizmat safarlari yetarli samara bermagan. Partiyaning kishlok yacheykalari faoliyati juda sust bulgan. Kommunistik partiyaning joylardagi kishlok yacheykalari faoliyatiga oid kuplab arxiv xujjatlari saklanib kolgan. Ana shunday xujjatlardan biri - Uzbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteta instruktori Ulmasboyev 1925 yil 17 sentabrda tayyorlagan axborotda kursatilishicha, Xorazm oblasti Yangi Urganch uezdining Xonka partiya yacheykasida axvol kuyidagicha bulgan: yacheykaning dexkonlar orasida ta’siri, ommaviyligi mutlako yuk- Partiya a’zolari poraxurlik, arokxurlikka berilib, xalk urtasida uz obrusini yukotgan. Shu bois axoli ochikchasiga aytmovda: «Avval uzlaringni tozalab, keyin bizni partiyaga chorlanglar»3. Samarkand oblasti partiya faollarining 1925 yil 15-17 iyulda bulgan yigilishida mas’ul xodimlarning uz xizmat vazifalarini suiiste’mol kilish i bayon etiladi. Iigilishda suzga chikkan ishchi Zudin kuyidagi fikrni aytgan: «Oktabrni biz kulga kiritdik, endi esa bizni ma’muriyat boshkarmovda». Shuningdek, y i gili sh da shaxardagi ayrim idoralar va temir yul tashkilotlarida kuchli byurokratizm, sansalorlik, tartibsizlik mavjud ekanligi ta’kidlangan.1 Kishlok joylarida partiya a’zolarini ruyxatga olish chogida kuplab salbiy jixdtlar kuzga tashlangan. Masalan, Yangibozor partiya yacheykasi a’zolari kayta ruyxatdan utishdan bosh tortdilar. Ular bunga sabab kilib partiya yacheykasi uzlariga xech narsa bermagani, xatto savodlari xam chikmaganini kursatishdi. Kattakurgon uezdidagi «kommunistlar» esa partiya nima ekanligini bilmasliklarin i oshkora aytishgan2. Boshka bir rayonda esa sovga bermaganligi uchun rayon ijroiya kumitasining kambagal raisi lavozimidan bushatilib, uning urniga boy kishi tayinlangan xolatlar xam aniklangan.' Zarafshon oblastida komsomol tashkilotlari nomigagina bulgan. Kator rayonlarda yoshlarni komsomol safiga majburlab kiritishgan.4 Uzbekiston SSRda 1925 yili joylardagi kuyi sovet apparatini tekshirish yuzasidan maxsus komissiya faoliyat K)fsatdi. Fargona viloyati ijroiya komitetining Xonobod, Karakirgiz volostlari va ularga biriktirilgan turtta kishlok soveti; Chuet rayonidagi Varzik, Kosonsoy va Chortok rayonlari va ularga biriktirilgan 4 ta volost va 8 ta kishlok soveti buyicha tekshirish ishlari olib borish natijasida kuyidagicha fikrga kelingan: «Kupgina sovet tashkilotlari (kishlok sovetlari) ulik tashkilotni eslatadi. Ular yukori tashkilotlari i ng kuru k buyruklarini bajaradigan va ijtimoiy xayotni tushunmaydigan tashkilotlarga aylanib kolgan. Varzik, Pop va Uychi volost ijroiya kumitalari (volispolkomlar) dexkonlar va batraklar ommasi bilan mutlako boglanmagan va shuning uchun noroziliklar kelib chikmokda. Tan olishimizga tugri keladi, volostdan tortib kishlokkacha sovet xokimiyati va uning faoliyatini tula tushunadigan bir-ikkita yuishivi istisno Uzbekistondagi xukumat va partiya organlarining vakolatlari masalasi tadkik etilganda ui sakkizlar guruxdning faoliyati va kismatini urganish muxim axamiyat kasb etadi. Tarixdan ma’lumki, asosan xukumat a’zolari kirgan un sakkizlar guruxi a’zolari Uzbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti siyosatiga karshi chikkan edilar. 1925 yil noyabrda Uzbekistonda faoliyat kursatgan milliy raxbar xodimlardan 18 kishi (ular tarixiy adabiyotlarda «un sakkizlar guruxi» deb atalardi) 1925 yil 19-22 noyabrda Samarkandsa bulgan Uzbekiston Kompartiyasi Makaziy Komiteti plenumiga kuyidagi ariza bilan murojaat kilgan edilar. Uzbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti V plenumida (1925 yil 22 noyabr) suzga chikkan RKP(b) MK Urta Osiyo byurosi birinchi kotibi I. Zelenskiy kuyidagicha fikr bildirgan edi: «Men urtokdarga (ariza bergan urtokdarga) yangi xujalik yili boshlanayotganda MK raxbariyati tugrisidagi masalani kun tartibiga kuyish barcha soxadagi ishlarga salbiy ta’sir kilishini, shuningdek, xozir raxbariyatni almashtirish partiya va sovet organlarining kuyi bugin raxbarlarini xam almashtirishga sabab bulishini tushuntirdim»1. Demak, bundan kurinib turibdiki, un sakkizlar guruxi a’zolarining talablaridan biri Markaz manfaatlarini Uzbekistonda amalga oshirayotgan respublika kommunistik tashkilotining radbarlari V. Ivanov va A. Ikromovni uz vazifalaridan ozod kilishdan iborat bulgan. RKP(b) MK Urta Osiyo byurosi komissiyasi xulosasiga kura, Fayzulla Xujayev, Abduraxim X,ojiboyev va Baxodir Maksumov un sakkizlar guruxining goyaviy raxnamosi va tashkilotchisi deb topildi. Bundan tashkari, xulosada ta’kidlanishicha, Fayzulla Xujayev, A. Xojiboyev va R. Islomov Uzbekistonda uchta gurux tuzib, guyoki Markaziy Komitetga karshi birgalikda yagona jabxada turib kurash olib borganlar. Un sakkizlar guruxi a’zolari RKP(b) MK Urta Osiyo byurosi komissiyasi va Uzbekiston Kompartiyasi MK ikkinchi chakirik; 1 plenumi karoriga kura 1925 yil dekabrda kuyidagicha jazolandi: Raxmat Rafikov, Muxtorjon Saidjonov, Inomjon Xidiraliyev, Nuritdin K°riyev uz vazifalaridan olib tashlandi, Raxmat Rafikov va Baxodir Maksumov partiya a’zoligidan chikarildi, Zokir Xasanov va Obid Maksumovga kattik; xayfsan e’lon kilindi, Raxmatulla Muzaffarovning ishi kurib chikish uchun Uzbekiston Kompartiyasi MKKga topshirildi, Raximjon Raximboboyev va Abduraxim Xojiboyevga tanbex berildi, uz xatolarini «tan olgan» 8 kishining shaxsiy ishiga esa guruxbozlik kurashida ishtirok etganligi yozib kuyildi. Fayzulla Xujayevning Uzbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti 1927 yil mart plenumida suzlagan nutkida aytgan fikrlari usha yillarda partiyada vujudga kelgan axvolni tula tukis ta’riflab beradi: «Biz utgan vakt davomida mazkur arizaning siyosiy vazifalari yoki amaliy maksadlari nimadan iborat bulganligini bilishga biror marta xam urinib kurmadik»1. Birok un sakkizlar guruxi a’zolarining keyingi takdiri ayanchli kechdi. Inomjon Xidiraliyev 1928 yil 31 dekabrda Moskva da fojiali ulim topdi, ayrim kishilar 1930 yili B. Mavlonbekov guruxida ishtirok etganlikda ayblandi va jazolandi. kolganlari esa 1934, 1937-1938 yillardagi ommaviy katagonlarning kurboni bulishdi. Fakat umrining katta kismini surgun va kamokxonalarda utkazgan Mirzaxuja Urinxujayevgina 1958 yilda tugilgan yurti Samarkandga kaytib, keyinchalik uz ajali bilan vafot etdi. Uzbekiston SSR XKS raisi Fayzula Xujayev va Uzbekiston SSR Markaziy Ijroiya Kum i tayen raisi Yuldosh Oxunboboyev 1925 yilda Zarafshon va Kashkadaryo viloyatlaridagi kuyi sovet idoralarini tekshirish natijalari buyicha tayyorlagan maxsus xujjatda kadrlar masalasiga xam tuxtab utganlar: «Kuyi sovet tashkilotlarining xolati anchayin konikarsiz axvolda. Bizning sovet apparatlarimizda tayyorgarlik kurgan kadrlar yetarli emas. Nafakat markaziy va oliy, balki uezd va oblast organlari bilan xam aloka mavjud emas. Kuyi sovet tashkilotining asosiy kamchiligi moddiy ta’minotning yukligidadir»2. Uzbekiston SSR Ishchi-dexkon inspeksiyasining Markaziy Kontrol komissiyasi 1928 yil 10 aprelda respublika okrug kontrol komissiyalariga kursatma junatadi. Unda Markaziy Kontrol komissiyasi nomiga yuboriladigan xatlarda davlat apparatini yaxshilash, byurokratizmga karshi kurash, partiya tashkilotlaridagi noxush xolatlar va ularga karshi kurilgan choralar, Ishchi-dexkon inspeksiyasi Nazorat komissiyasi faoliyatiga mexnatkashlarni kengrok jalb etish talab kilinadi.3 Jizzax uezdida xam guruxbozlik muammosi yuzasidan uzok; tortishuv va tazyiklar bulgan.1 Toshkent uezdining Jevachi, Yangi Shark, Nazarbek, Junarik, Xaki kat kishloklari axolisi xam guruxbozlik kurashlariga tortilgan. Bu kishloklar axolisi yullagan son-sanoksiz arizalarning moxiyati tayinlangan mas’ul xodimlarni bushatib, urniga ishchi va dexkonlar ichidan chikkan boshka xodimlarni tayinlashdan iborat edi.2 Axvol shu darajaga borib yetdiki, Uzbekiston Kompartiyasi MK barcha oblast komitetlariga murojaat kilib, ularning uziga buysunishini talab kildi. Ana shunday telegrammalardan birida kuyidagicha yozilgan edi: «Markaziy Komitet faoliyatida oxirgi vaktlarda shu narsa kuzga tashlanmokdaki, oblast partiya komitetlari tomonidan kator topshiriklar, vazifalar va kursatmalar bajarilmayapti, topshiriklarni bajarmaslik surunkali bulib, u oblast partiya komiteti (obkom) tizimiga kirib buldi. Xdgto uta muxim topshiriklar xam ijro etilmay kolyapti»3. Masalan, Kashvdsaryo obkomi va ijrokumi iktisodiy va xujalik masalalari borasida kuplab ijobiy karorlar chikarishgan. Lekin ularning birortasi xam xayotga tatbik etilmagan.4 Mitan rayonida 1929 yili birorta partiya topshirigi bajarilmagan5. Uzbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti direktivalarining bajarilishi yuzasidan 1929 yilda Markaziy Kontrol Komissiyasi tomonidan taftish utkaziladi. Partiya direktivalarining bajarilishi kechikib, shunchaki kogozda ijro etilishi, karor ijrosi nazoratsiz koldirilishi ommaviy tue olgan edi. Boshka bir xuj j agda keltirilishicha, VKP(b) MK sekretariata direktivalari kuyi tashkilotlarga yetib bormaydi. Bu direktivalarni ishlab chikish xatto lokaydlik bilan amalga oshiriladi6. Boshka bir arxiv xujjatida Xorazm okrugidagi partiya va sovet tashkilotlarining axvoli kursatilgan. Xorazmda kim nimani xoxlasa shuni kilgan: bu yerda xujasizlik, zararkunandachilik, ugrilik, talonchilik, firibgarlik va ichkilikbozlik muttasil ravishda avj olgan. Xar bir rayon uzini avtonom xis kilgan. «Muvaffakiyat va yutuklar» xakida yukoriga raportlar beriladi. Ammo okibatda xalkning kurolli kuzgoloni kutariladi. Kuzgolonchilar tarkibiga kommunistlar, sovetlarning rayon va kishlok tashkilotlari a’zolari x,am aralashib koladilar1. XX asr 30-yillariga kelib partiyaning xolatini ochik tankid kilish, xolisona fikrlash, muxolifat goyalari takiklandi. Xususan, muxolifatchilik yashirin tusga kira boshladi. Bu davrda Uzbekistondagi partiya tashkilotlarining ichki xolatini urganish asosida shunday xulosaga kelish mumkin. Bu xolatni kuplab arxiv xujjatlari tasdiklaydi. Uzbekiston SSR Sovet Ittifoki tarkibidagi suveren respublika xisoblansa xam, SSSR uz moxiyati bilan unitar (birlashgan, kushma) davlat edi, Uzbekiston SSR raxbariyati Ittifok partiya va sovet organlariga tula karam bulib, Markazdan yuborilgan kursatma va direktivalarni, shu jumladan, respublikaning ichki ijtimoiy-siyosiy xayotiga taallukli kursatmalarni ogishmay bajarishga majbur edi. 1936 yil 5 dekabrda SSSRning yangi Konstitusiyasi (usha davr rasmiy adabiyotlarida Stalin Konstitusiyasi) va unga mos ravishda 1937 yil 12 fevralda Uzbekiston SSRning yangi Konstitusiyasi kabul kilingach bu xolat kuchaya boshladi. Ayniksa, 1937-1938 yillardagi katta terror natijasida bir necha marta Uzbekiston SSRning siyosiy raxbariyati va tanikli madaniyat arboblari katagon kilingach, respublikaning usha paytdagi yangi raxbariyati (Usmon Yusupov, A. Abduraxmonov va b.) uta extiyotkorlik va xatto bir oz xadiksirash bilan ish yuritdilar. Bundan tashkari, Sovet Ittifoki boshlanib ketgan Ikkinchi jaxon urushiga tortilishi anik bulib kolgach, ulkan mamlakatni yangi sharoitga moslashtirish uchun Markaz talablari xam kuchayayotgan edi. Ana shunday murakkab bir siyosiy vaziyatda Uzbekistondagi partiya organlarining uzaro va Markaz bilan boglik siyosati muxim axamiyat kasb etadi. XX asr 30-yillari urtalariga kelganda sovet rejimi mustaxkamlanib, jamiyatda mustabid tuzum karor topdi. Bu paytda nafakat ziyolilar, siyosiy arboblar, dexkonlar, balki ishchilar sinfi vakillarini xam kommunistlar raxbarlik kilayotgan sovet rejimi zugumga olib katagon kila boshladi. Bu xolat uzining butun daxshatlarini Uzbekistonda xam namoyon kildi. 1937 yil 12 dekabrda yangi sovet Konstitusiyasiga binoan SSSR Oliy Sovetiga birinchi saylovlar utkazildi. 1938 yil 25 iyunda esa Uzbekiston SSR va Korakalpogiston ASSR Oliy Sovetiga xam dastlabki saylovlar bulib utdi. Butun sovet xokimiyati yillarida bu an’ana uzgarishsiz xolatda xar 4-5 yilda takrorlanib turdi. (Sunggi marta SSSR Oliy Sovetiga saylovlar 1984 yilda, Uzbekiston SSR Oliy Sovetiga saylovlar esa 1990 yilda bul ib utgan edi.) 1939 yil kuzida Uzbekiston SSRda maxalliy Sovetlarga saylovlar xam bulib utdi. Mexnatkashlar deputatlarining barcha maxalliy Sovetlariga 41000 kishidan kup rok deputat saylandi. Uzbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumi raisi Yuldosh Oxunboboyevning yozishicha, saylov paytida «Sovet Uzbekistonida besh oblast, bir ma’muriy Surxondaryo okrugi, 104 rayon, 30 shaxar va shaxar rayoni, 1308 kishlok, posyolka va ovul Sovetlari bulgan»1. Bu davrda Uzbekistonning ijtimoiy-siyosiy rivojlanishi SSSRda bonsharuvning ma’muriy-buyrukbozlik tizimi uzining barcha salbiy kurinishlari bilan karor topishi va mustaxkamlanishi sharoitida sodir buldi. Nixoyat, respublikaning butun ijtimoiy-siyosiy xayotiga salbiy ta’sir kursatgan shunday jiddiy omil mavjud ediki, u xam bulsa, sovet mustabid davlati siyosiy tizimida sinfiy mafkuraga ega bulgan kommunistik partiyaning muglak xukmronligi edi. Kompartiya Uzbekistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarni ma’muriybuyrukbozlik usullari bilan sun’iy ravishda tezlashtirib, respublikadagi xakikiy axvolni esa nazar-pisand kilmadi2. Ishdagi kogozbozlik, byurokratizm, sansalorlik va parallelizm, mas’uliyatsizlik bilan bir katorda ishchilarning asosiy omma (dexkonlar)dan uzilib kolishi, respublika partiya va kasaba uyushmalaridagi kamchiliklar xam asosiy nuksonlardan bulgan. Bu nuksonlar bilan yana uzok vakt kurashishga tugri kelgan.3 Samarkand okrugi partiya tashkilotlaridagi byurokratiya, sansalorlik va boshka kamchiliklar tugrisida tekshirish natijalari asosida kuyidagicha xulosaga kelingan: 1) byurokratiyaga karshi kurash xamda boshka kaltis xolatlarga karshi partiya yacheykalarining kurashi yetarli emas; 2) umumiy yigilishlarda byurokratizmning zararli illatlari x,akida masalalar kuyish va xalkaro mikyosda gapirib, jushkinlik bilan bu illatga karshi kurashga va’dalar berilib, uzundan uzok; rezolyusiyalar kabul kilindi, birok amaliy soxdda bir kadam x,am oldinga siljish bulmadi; 3) ma’muriyat tomonidan byurokratiyani tugatishga jiddiy kirishilmadi, partiya yacheykalari bu xolatga arzimas narsaga karagandek munosabatda buldilar; 4) uz-uzini tankid masalasida xdm axvol shunday. Yigilishlarda kizginlik bilan bir-birlarini uzaro tankid kilishadi. Bu xolat rezolyusiyalarda aks etadi va arxivga topshiriladi, xolos.1 Uzbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti III plenumining 5-chakirik yigilishi (1931 yil 17 sentabr)da byurokratizm masalasiga alox,ida tuxtalib utilgan.2 SSSR MIK Prezidiuminint Tashkiliy bulimi 1936 yil 20 dekabrda barcha ittifokdosh va avtonom respublikalar Markaziy Ijroiya Kumitalariga «Mexdatkashlarni kabul kilish va yozgan shikoyatlarini x,al etishning axvoli x,akida» ma’lumot tarkatadi. Unda boshka respublshsalar katorida Uzbekiston SSRdagi axvol xam )fganilib, salbiy xolatlar e’tirof etilgan. Andijon, Denov, Shakrisabz, Yakkabog rayon ijroiya kumitalarida mex,natkashlarning shikoyatlari xatto urganib xam chikilmaganligi, bir necha unlab shikoyatlar xal etilmasdan, turli kogozlar orasida kalashib yotganligi ma’lum kilinadi. Uzbekistonda urganilgan 15 ta rayon ijrokumlari orasida nisbatan olganda Termiz rayon ijroiya kumitasida axvol konikarli ekanligi kayd etiladi. Kukon shaxrida x,atto shikoyatlarni topib bera olishmagan. Toshkent shaxri Kuybishev rayonining kommunal xujaligi boshligi Dementyevning stolida 1933-1936 yillar davomida uz tavdirini kutib yotgan 400 ta shikoyat arznomasi bulgan.