Xujayra komplaeksi, kimyoviy birikmalar biomolekulalar

Reja:

1. Oqsil molekulasining tuzilishi va tarkibi
2. Oqsillarning Xossalari
3. Oqsil Tuzilmasi Va Funksiyasi
4. Nuklein Kislotalar

Tayanch so`zlar.Mikroelementlar, makroelementlar, oqsillar, nuklein kislotalar, anorganik, organik, biomolekulalar, uglevodlar, protein, proteid, karboksil guruh, dikarbon, monokarbon, monoamino, diamino, radikal, gidroksil, element
Biokimyo evolyutsiyaning molekulyar mexanizmi, o`simliklardagi fotosintez biokimyosi haqidagi masalalarni o`z ichiga olib, juda katga ahamiyatga egadir. XX asrning 50 - 60 yillarida, genlar replikatsiyasi mexanizmini tushuntirib berishga imkon ochgan DNK tuzilishi anikdangandan keyin molekulyar biologiya shakllana boshladi. Tirik organizmlardagi molekulalarning o`zgarishini ikki yo`nalishda o`rganish mumkin:
Birinchi yo`nalish: tirik hujayra organizm va organlarning funktsiyalarini bajarish uchun ushbu jarayonning qanday roli borligani aniqlash bo`lib, bunday molekulyar jarayonlar biologik hodisalarni tushuntirib berish uchun xizmat qiladi. Ikkinchi yo`nalish: biokimyoviy jarayonlarning kimyoviy va fizik asoslarini anikdash, ya`ni molekulalarning organizmda nima bo`lishini kimyoviy va fizik qonunlar asosida tushuntirib berish. SHuningdek, biokimyo fani bir qancha bo`limlarga ajratilib, viruslar biokimyosi, o`simliklar biokimyosi, hayvonlar biokimyosi, meditsina (odam) biokimyosi kabi bo`limlarga ajratilib o`rganiladi. SHuni ta`kidlash kerakki, biokimyo umumbiologik ahamiyatga ega bo`lib, hayotiy jarayonlarning kimyoviy xossalarini, o`ziga xos qonuniyatlarini o`z ichiga oladi. Biokimyo tuzilishi jihatdan barcha darajadagi tirik organizmlarning rivojlanishi va funktsiyalarini ado etib borishiga sabab bo`lib boruvchi kimyoviy va fizik-kimyoviy jarayonlarni o`rganadi. Hujayrada kechadigan kimyoviy jarayonlar. Tabiatdagi barcha tirik organizmlarning hayoti ularning hujayralarida kechadigan to`xtovsiz kimyoviy jarayonlarga boglikdir. Hujayrada kechadigan kimyoviy jarayonlar bevosita fermentativ reaktsiyalar bilan bogliqdir. Bunday murakkab jarayonlar esa biokimyo fani asosidao`rganiladi.
Biologik kimyo (biokimyo) barcha tirik organizmlar tarkibiga kiradigan moddalarning kimyoviy tarkibini, sifat o`zgarishldri va mikdoriy nisbatlarini, ularda kechadigan hayotiy jarayonlar asosini tashkil qiluvchi kimyoviy jarayonlarni o`rganadi. Barcha tirik organizmlar o`zida to`xtovsiz ravishda moddalar va energiya almashinuvi jarayonlari borishi bilan jonsiz tabiatdan farq qiladi. Ular o`ziga xos ajoyib tuzilgan bo`lib, organizmda boradigan moddalar almashinuvi jarayonlarini avtonom boshqarish, o`z-o`zini qayta tiklay olish, tashqi muhit ta`siriga javob bera olish, holat va xususiyatlarini o`zgartira olish kabi hayotiy. jarayonlar doimo hujayrada kechadi. Biokimyo fani tirik organizmlarni tashkil qiluvchi va hayotini ta`minlovchi moddalarni, organizmda boradigan kimyoviy jarayonlarni o`rganar ekan, quyidagi bo`limlarga bo`linadi:
Statik biokimyo — tirik organizmlarning kimyoviy tarkibini, ularni tashkil qilgan moddalarning kimyoviy tabiati, xossa va xususiyatlarini, miqdoriy nisbatlarini o`rganadi.
Dinamik biokimyo — tirik mavjudotlarni tashkil qilgan moddalarning kimyoviy o`zgarishlarini, yangilanish va energaya o`zgarishini o`rganadi.
Funktsional biokimyo — bir tomondan, har xil kimyoviy moddalarning tuzilishi bilan o`zgarishlari orasidagi boglanishni, ikkinchidan, o`z tarkibida xuddi pgu moddalarni tuttan to`qima va organlarning funktsiyasi bilan ularda boradigan moddalar almashinuvi jarayonlari orasidagi o`zaro boglanishni o`rganadi. Biokimyoning bunday bo`linishi shartli bo`lib, amalda ular bir-biri bilan chambarchas boglangandir. Bo`limlarni bunday o`rganish ancha qulay (oddiydan murakkabga qarab o`rganiladi).
Tekshirish ishlari yo`nalishiga ko`ra quyidagi bo`limlarga bo`linadi:
umumiy biokimyo — hayvonlar biokimyosi; o`simliklar biokimyosi — hayvonlar biokimyosi; me^itsyana biokimyosi — veterinariya biokimyosi; texnik biokimyo — qiyosiy biokimyo, raddatsion, kvant biokimyosi, molekulyar biokimyo;
biokimyo genetikasi—kosmik biokimyo kabilarga bo`linadi-Biokimyo fani hozirgi rivojlanish darajasida qator biologiya fanlarining muhim fundamental masalalarini hal etishga qodirdir.
Hujayra va tirik organizmlarning kimyoviy tarkibi. Hujayrada davriy sistemadagi 109 elementning 16 tasi doimiy, ba`zilari juda kam miqdorda uchraydi, kislorod — 65-75%, vodorod — 8-10%, uglerod — 15-18%, azot — 1,5-3%. Kislorod miqdori, ayniqsa ko`p bo`ladi, 98% ni tashkil etadi, ya`ni:
I) O, N, S, M, 5, R, K, Sa, Na, Md, S1, Re — makroelementlar;
II) So, Si, 2p, Mp, Mo, N1, Sy, 5g, Va, Ve, U,0<1, V1, R1, 5, V, TS
L, R, Sg kabi kam uchraydigan elementlar — mikroelementlar
deb ataladi. Barcha tirik organizmlar kimyoviy tuzilishiga,
o`ziga xos murakkab molekulalarni sintez qilishiga qarab,
jonsiz tabiatdan farq qiladi.
Suv (H2O) hujayrada eng ko`p uchraydigan modda, xujayra
massasining 70% ini tashkil qiladi. Hayvonlar tanasining 60% ini; qon, o`t tarkibining esa 90% ini suv tashkil qiladi. Hujayradagi ko`pgana moddalar suvda erigan holatda, yoki suv qobigi bilan o`ralgan bo`ladi.
Suv molekulalari orasidagi vodorod boglari. Bunday tuzilma boshqa olekulalarning elektromanfiy atomlari bilan ko`plab vodorod boglari orqali boglanishiga olib keladi.
Suv — erituvchi. Suv molekulalari qutbli bo`lgani uchun juda ko`p molekulalar bilan birikadi. Suvda yaxshi eriydigan moddalar gidrofil birikmalar guruhini tashkil etadi. Suvda erimaydigan gidrofob moddalarga: yog, kletchatka, steroid, xolesterin, D - vitamini, karotinoidlar (o`simlik pigmenti) kiradi.
Suvda eriydigan neytral organik birikmalarga: spirtlar, aldegidlar, ketonlar, kislotalar, aminlar kiradi. Bu moddalarning eruvchanligi suv molekulalarining qand va sprft gidroksil guruhlari bilan vodorod boglari hosil qilishidan kelib chiqadi. Vodorod boglari oqsil va nuklein kislota molekulalarini ham ma`lum shaklda saqlashda ipggarok etadi.
Vodorod boglari bir molekula ichida yoki qo`shni molekulalar orasida MN guruh vodorodi va karbonil guruh (SO) ning kislorodi orasida hosil bo`ladi.
Suv molekulalarining juda ko`p kimyoviy reaktsiyalarda aktiv qatnasha olishining sababi—uning qutbliligidir.
Hujayra membranasi suvda erimaydigan lipidlardan tuzilgan.
Anorganik tuzlar. TSitoplazma va organizm suyuqliklarida anorganik tuzlar mavjud KQ, NaQ, SaQ, MdQ kataonlari — bular biologak suyaklarda mavjud. N3Q bilan KQ ionlari hujayra ichida va hujayra suyuqliklarida teskari taqsimlanadi. Na ionlarining kontsentratsiyasi hujayra ichida kam, atrof-muhitda, masalan, qon plazmasida ancha ko`pdir. Ionlarning bunday notekis taqsimlanipsh hujayraning normal ishlashi uchun zarurdir. Hujayra tirik ekan, uning tashqarisidagi va ichkarisidagi ionlarning bu nisbati hech qachon o`zgarmaydi. Hujayra nobud bo`lgandan keyin uning ichidagi ionlarning mikdori bilan muhitdagi miqdori tez oradatenglashib qoladi. Hujayradagi ionlar uning normal ishlashi uchun, hujayra ichidagi reaktsiyalar o`zgarmay doimo bir xilda turishi uchun, muhim ahamiyatga ega. Hayotiy jarayonlarda kislotalar bilan ishqorlar doimo hosil bo`lib turishiga qaramay, hujayrada reaktsiya normadan kuchsiz miqdoriy, deyarli neytral bo`ladi. Hujayrada bo`ladigan kuchsiz kislota anionlari (NSO~, NRO2~) va kuchsiz kislotalar (N2SO2) shuni ta`minlaydi, ular vodorod ionlarini boglab oladi va ajratib berib turadi, shuning natijasida hujayra ichki muhiti o`zgarmay qolaveradi.
Anorganik moddalar hujayrada faqat erigan holatda emas, balki qattiq holatda ham bo`ladi. Jumladan, suyak to`qimasining pishiqligi va qattiqligi kaltsiy fosfatga bogliq bo`lsa, mollyuskalar chiganogining pishiqligi va qattiqligi kaltsiy karbonatga bogliq.
Biomolekulalar hujayra tuzilma elementlarining tuzilishida, ularda boradigan biokimyoviy jarayonlarni energaya bilan ta`minlashda asosiy o`rinni egallaydi.
Hujayra tuzilishida oqsillar, nuklein kislotalar, lipidlar vauglevodlar alohidao`rin tutadi. Ayniqsa, oqsillar va nuklein kislotalarning xujayra hayotida ahamiyati katta. SHuningdek, oqsillar plastik (qurilish) vazifasini bajaruvchi, nuklein kislotalar esa nasliy axborotni tashuvchilardir. Hujayrada yana yuzlab, xilma-xil o`rtacha molekulyar massaga ega bo`lgan birikmalar: vitaminlar, gormonlar, kofermentlar, nukleotidlar, aminlar, kichik peptidlar mavjuddir. Ular mikdoriy jihatdan kam bo`lsa ham, muhim rol o`ynaydi.
Oqsillar organizmdamuhimahamiyatgaegabo`lganhimoya vazifasini bajaradi.
Oqsillar biosintezi ribosomalarda o`tadi. Hujayrada kechadigan barchajarayonlar oqsillar inggarokida boshqariladi
Ribosomadagi oqsil biosintezi:
1-aminokislotalar tartibi; 2-nuklein kislotalar tartibi.
Barcha tirik organizmlarda mavjud bo`lgan necha o`n minglab oqsillarning har biri timsoli yo`q, o`ziga xos tuzilishga ega bo`lib, uning hujayradagi qanchadan-qancha har turli molekulalari orasidan ma`lum bir molekulani taniy oladigan va shuni tanlab turib, u bilan o`zaro ta`sir qiladigan faol markazi bor. Oqsillarning ana shunday xossasi tufayli hayotiy jarayonlar davom etib boradi.
Oqsillarda S, N, N. O, 5, R kabi elementlar topilgan. Oqsillarning tuzilishi to`grisidagi birinchi nazariyani N. Mulder (1802-1880) taklif etgan. Mulder bularning tarkibiga qarab turib, bitta oltingugurt (5), fosfor (R) yoki shularningikkalasi birgalikda birikkan bir nechta S4ON,0O2 guruxlari (radikallari) mavjud, degan xulosaga keldi.
Mulder ana shu guruhni belgilash uchun «protein» (yunoncha «rgo1et»— birinchi degan so`zdan olingan) terminini taklif etdi. U organik olamda mavjud bo`lgan jismlarning shak-shubhasiz, eng muhimi va chamasi, usiz sayyoramizda hayot bo`lishi mumkin emas, deb tushuntiradi.
1820 yidda frantsiyalik olim A. Brakonno hayvonlarning
risiva boshka to`tsimya natijasida kristall modda cho`kib tushdi. Olim shu moddaga glikogol («elim qandi») deb nom berdi. Bu oqsillardan ajratib olingan dastlabki aminokislota edi, XIX asrning oxirlariga kelib, o`ndan ortiq aminokislotalar ajratib olindi. Oqsillar gidrolizini o`rgangan nemis olimi Robert Fisher (1852-1919) oqsillar aminokislotalardan tuzilganligani aygab o`tdi va XX asrning boshlarida oqsillar tuzilishiniig p e p t i d nazariyasini yaratdi. XX asrning oxirlarida kristall holatidaga dastlabki oqsillar olindi (moddalarning tozaligi — gomogenligi deyiladi).
1930 yilda D. Samner kanavaliya uruglaridan ureaza oqsilini (fermentini) kristall holda ajratib oldi. 1930-31 yillarda D. Nortrop va M. Kunits pepsin va tripsin kristallarini hosil qilishdi. 50 - yillardan keyin oqsillarni sintez qilish tez-tez uchraydigan hodisaga aylanib qoldi. Oqsillar o`simliklar, hayvonlar mikroorganizm-laridan maxsus usullarda ajratib olinadi. Mikroorganizm-lardan oqsil ajratib olishda xujayra suspenzyyasiga maxsus usullar yordamida yuqori bosim ostida a z o t berilib («azot bombasi» usuli), tezda bosim pasaytiriladi. Bunday xujayra oson parchalanib, oqsil eritmaga o`tadi. Odatda oqsillardan tabiatiga qarab, tuzlar va har xil organik eritmalar ajratib olinadi. Oqsillarning eruvchanligi eritma rN ga bogliq. SHuning uchun, ko`pincha tuzlar bufer eritmalar yordamida ajratib olinadi. Proteinlar organizm quruq moddasining 50 - 80% ini tashkil etadi. Tirik organizmlarda, xususan odam va sut emizuvchi hayvonlar organizmida moddalar almashinuvining boshqarilishida gormonlar deb ataladigan, yuqori biologik faollikka ega bo`lgan moddalar muhim rolo`ynaydi. Bir qator gormonlar oqsilyoki polipeptid xarakterli moddalardir.
Ba`zi oqsil tabiatli moddalar — bakteriyalar zahari, ilonlar, arilar zahari, ritsin yuqori darajali faollikka ega bo`lib, hayvonlar va odamlar uchun juda xavflidir. Bu oqsillar tarkibidagi aminokislotalarning izchiljoylashuvi, hosil bo`lgan zanjirning fazoviy tuzilishi, ya`ni konformatsiyasi barcha biologik faolliklar va ta`sirlar sababchisidir. Oqsillar va nuklein kislotalar hujayra hayotida aloxdda o`rin tutadigan biopolimerlardir.
Hujayrada yuzlab xilma-xil o`rtacha molekulyar massaga ega organik birikmalar bo`lib, vitaminlar, gormonlar, kofermentlar, nukleotidlar, aminlar, kichik peptidlar ham mavjud. Ular mikdor jihatidan kam bo`lsalar ham, hujayrada kechadigan jarayonlarni boshqarishda, tartibga solishda muhim rol o`ynaydi.
Oqsil molekulasining tuzilishi va tarkibi
Oqsillar juda murakkab tuzilishlarni hosil qilib, tirik organizmlarning tiriklik xossalarini namoyon qilib turadi. Oqsillarning tarkibidagi organik birikmalarning asosiy qismini va umuman hujayra quruq moddasining yarmidan ko`pini — 50 - 80% ni tashkil etadi. Oqsil nomi «tuxum oqi» atamasidan kelibchiqqan bo`lib, «birinchi», «engmuhim» degan ma`noni anglatadigan p r o t e i n nomi bilan ataladi. Molekulaning ikkinchi qismi barcha aminokislotalarda har xil bo`ladi varadikal deb ataladi. Tirik organizmlarni hosil qilib turgan aminokislotalar «sehrli» aminokislotalar degan nom olgan. Oqsillar tarkibida yuqori molekulyar azot tutuvchi biologik polimerlar bo`lib, ular asosan 20 xil aminokislotadan tashkil topgan. Ularning proteinlar deb atalishi ham, bu guruhdagi moddalarning birinchi darajali biologik ahamiyatga ega ekanligini ko`rsatadi. Oqsillarning monomerlari aminokislotalardir. Aminokislota molekulasi ikki qismdan tashkiltopgan. Uning birinchi qismi bir xildagi
I N — S — MN2 guruhidir. U SOON aminoguruh (- MN2) soon
hamdaunga yonma-yon bo`lgan (SOON)dan iborat. Oqsillarning eng muhim biologik funktsiyalaridan biri fermentativ faolligidir. Fermentativ xarakterga ega bo`lgan oqsillar tirik organizmlarda boradigan kimyoviy reaktsiyalarni katalizlaydi. Hozirgi vaqtda mingdan ortiq fermentlar ypgtarokida boradigan reaktsiyalar ma`lum.
Oqsillarning fermentativ faolligi kimyoviy reaktsiyalarning tezliga orqali biologik jarayonlar qatiy, ma`lum tartibda borishi va boshqarilishiga imkon beradi. Oqsillar xujayradagi boshqa molekulalardan o`zlarining yuqori molekulyar massaga ega bo`lishi bilan va tarkibida azot atomlarini tutishi bilan farq qiladi.
Oqsillarning elementar tarkibi quyidagicha:
Elementlar Uglerod Kislorod Vodorod Azot
Oltingugurt Kulmush,Mikdori (%).
5-55, 21-24, 6,5-7,3, 15-18, 0-2,5, 0-0,5, Uglevodlarning molekulyar massasi oqsillarga nisbatan kichikroq:
glyukoza — 180, neytral yog — 420, moy kislota — 88.
O`rtacha oqsilning molekulyar massasi 30-40 ming D (dalton) deb qabul qilsak, u aksariyat uglevod va lipidlarning molekulyar massasidan ancha yuqori.
Hujayrada oqsil molekulalaridan tashqari, yana bir qator polimerlar: nuklein kislotalar, polisaxaridlar mavjud. Kraxmal, kletchatka molekulasi gomopolimer va geteropolimer bo`lishi mumkin. Masalan, 20 xil aminokislotalar geteropolimerdir. Ayrim oqsillarning molekulyar massasi:
G. Mioglobin — 17600. Pepsin — 35000. Tuxum albumini — 46000,
Ot gemoglobini— 68000. 5.Katalaza —250000. Ureaza — 483OOO.
Tamaki mozaikasi virusi — 40000000. _
Oqsillarning molekulyar massasi ancha murakkab bo`lib, uning elementlar tarkibi ham o`ziga xosdir. Oqsillarning tarkibida fosfor, yod, temir, kremniy va boshqa elementlar juda kam miqdorda topilgan. Oqsilning foiz miqdori oqsildagi azot miqdorining 6,25 ga ko`paytirilganiga teng. Oqsildagi bu mikdor 1 g azotga to`gri keladi. Oqsillarning kimyoviy tuzilishiga e`tibor qilsak, uning kimyoviy tuzilishi gidroliz usuli bilan o`rganiladi. Oqsillar suv ishtirokida qizdirilganda tarkibiy qismlarga parchalanadi. Gidroliz ishqorli, kislotali va fermentativ bo`lishi mumkin. Kislotali vaishqoriygidroliz kontsetrlanganmineralkislotava ishqorlar ipggirokida 110°S haroratda 24-96 soat davomida o`tadi. Fermentativ gidroliz — oqsilning protolitik fermentlar bilan 35-40°S haroratda parchalanishidan iborat. Bu usullar ayrim kamchiliklardan holi emas. Kislotali va ishqoriy gidrolizda oqsillarning ayrim tarkibiy qismlari parchalansa, fermentativ gidrolizda esa gidrolizat fermentlarining parchalanish mahsulotlaridan ifloslanadi, chunki ular ham oqsiltabiatiga ega.
Organik kislota molekulasi bir yoki bir nechta vodorod atomiga — SH2 almashinishidan hosil bo`ladi, MN2 guruh ko`pincha karboksil — SOON guruhga qo`shni (alfa) uglerod atomining vodorodi o`rniga kiradi va alfa aminokislota hosil bo`ladi. Tabiiy aminokislotalarda aminoguruxdar soni bitta yoki ikkita bo`lishi mumkin. Lekin, alfa aminoguruh bitta bo`ladi.
Aminokislotalar tarkibida amino (MN2) va karboksil — (SOON) guruhtutuvchi organik birikmalardir. Qo`shniugle- od atomi vodorodi o`rniga SOON guruh kiradi. Aminokislotalar NN3 va SOON tutganligi uchun amfoter xossaga ega.
Aminoguruxning soni karboksil guruxdan ko`p bo`lsa, asos xossasi kuchli.
Agar karboksil guruh soni aminoguruxdan ko`p bo`lsa,
kristalli xossasi kuchli bo`ladi.
Aminokislotalar ishqoriy muhitda manfiy, kislotali muxitda musbat zaryadlanib qolishi mumkin. SHuning uchun ham ular ham kislota, ham asoslar bilan reaktsiyaga kirishadi. Aminokislotalar suvdagi eritmalarda bir vaqgaingo`zidaham musbat, ham manfiy ionlangan bo`lishi mumkin: aminokislota tarkibidagi — SOON va MN3 turkumlar ionlashgan bo`lib, yo kislota, yo asos sifatida, ya`ni bipolyar ikki qutbli ion shaklida ifodalanishi mumkin. Xullas, aminokislotalar qo`shilishidan hosil bo`lgan mahsulot peptid, aminokislotani bir-biriga boglovchi aloqa peptid bogi deb ataladi. Peptid ikkita aminokislotadan tuzilgan bo`lsa, dipeptid, uchta aminokislotadan tuzilgan bo`lsa, tri peptid, to`rtta aminokislotadan tuzilgan bo`lsa tetrapeptid; ko`p aminokislotadan tuzilgan bo`lsa polipegggid deb aytiladi va quyqdagicha ifodalanadi:
Polipeptid zanjirda aminokislotalar soni 50 tadan kam bo`lsa, polipeptidlar, 50 tadan ko`p bo`lsa — oqsillar deyiladi. Oqsillarning tuzilishi.
OQSILLARNING XOSSALARI
Oqsillarning xillari. Barcha tirik organizmlar oqsillardan tashkil topgan bo`lib, oqsil molekulalari esa aminokislotalardantashkiltopgan. Aminokislotalar organik kislotalardir. Oqsillarning aminokislota tarkibini o`rganishning eng qulay usuli gidroliz hisoblanadi. Oqsillar kislota yoki ishqor ishtirokida 100-110°S haroratda bir sutka qaynatilsa, to`liq gidrolizga uchraydi. Oqsillarning gidrolizida ko`pincha 20% li NS1 eritmasi ishlatiladi, lekin kislota juda toza bo`lishi kerak. Aks holda uning tarkibidagi yog moddalari aminokislotalarni parchalab yuboradi.
Bunda birining amino guruhi bilan ikkinchisining karboksil guruxi reaktsiyaga kirishishi natijasida peptid bog hosil bo`lib, kislota qoldiqlari birikadi. SHuningdek, oqsil molekulalarining fizik, kimyoviy xossalari uning yuqori molekulyar, geteropolimer bo`lishidan kelib chiqadi. Oqsil molekulalari faqat aminokislotalardan tuzilgan bo`lsa-da, monomerlari bir xil emas, Oqsil molekulasida bir-biridan farq qiladigan 20 xil aminokislota bo`lib, ular turli nisbatlarda bo`ladiSHkkita farkdi aminokislotalardan ikkita dipeptid AV, VA xosil bo`lsa, uchta farqli aminokislotalardan aminokislota D, V, S dan ularning turlicha joylanishiga qarab 6 xil tripeptid AVS, ASV, VAS, SAV, SVA kelib chiqadi. Umumiy matematik formulaga binoan to`rt aminokislotadan 4q 4, 3, 2, 1,q 24 turli varianglar hosil bo`ladi. 20 ta amishjislota qoldigidan polipeptid tarkibiga faqat bir molekuladan kirganda ham 20 q 20, 19, 18, . . 20 x 1018 ga teng juda katga raqam olinadi. Tabiatdagi turlarning soni 2,5 milliondan kam emas. SHu nuqtai nazardan eng sodda organizmlardan bo`lgan ichak tayoqchasi bakteriya hujayrasida 3000 ga yaqin ayrim oqsil molekulalari mavjud bo`lishi tushunarlidir.
Odam organizmidagi oqsillarning xillari 5000000 ga etadi. Lekin hozirgacha ularning ko`pchiligi yaxshi o`rganilgan emas. Tabiatda barcha turdagi oqsillar bir- biridan keskin farq qiladi va noyob tuzilishga ega. Bu esa tur spetsifikligi deb ataladigan fundamental xususiyatdir. Har bir turning hujayra komponentlari, organizm suyuqliklaridaga oqsillar, hatto bir xil funktsiyani bajaradigan fermentlar, oqsil gormonlari ham ozmi-ko`pmi, bir-biridan farq qiladi. SHuning uchun ham turlarni bir-biridan keskin farq qilib bo`lmaydi. Organizm bevositaqongakiritilayotgan, yokitanaga ko`chirib o`tkazilayotgan yot to`qimaga qarshi kuchli reaktsiya beradi. Oqsil molekulalari juda murakkab, nomuvofiq sharoitda kislota, ishqor, tuzlar, yoruglik, mexanik ta`sirlardan buziladi.
Oqsillarni o`rganish uchun ko`pincha xromatografiya,
elektroforez, gellar orqali filtrlash,
ultratsentrifugalash, differentsialcho`ktirish, nishonlangan atomlardan, avtomatik analizatorlardan foydalaniladi.
Oqsil molekulasi, molekula massasining pastki chegarasi 6000 dalton, yuqorigi chegarasi 1000000 dalton va undan ham katga. Oqsillar tarkibiga kiradigan aminokislotalarning o`rtacha molekulyar massasi 138 ga teng.
Ular o`zaro peptid bog hosil qilganda bir molekula suv elementlari N2O ajralib ketganligi tufayli ularning molekulyar massasini 120 deb qabul qilsa bo`ladi. Molekulyar massasi 30000 - 50000 ga teng o`rtacha oqsil taxminan 300 - 400 aminokislota qoldigidan tuzilgan (300 x 120 q 3600), ko`pincha bshta polipeptid zanjirdan tashkil topgan bo`ladi.
Oqsrxl molekulasining o`lchami ham juda katga. Juda kichik o`lchamlarni hujayra komponentlari, molekulalar, atomlar orasidagi boglar, nur to`lqini uzunligani nanometrlar — 1 nm (10~9m), 1 metrning milliarddan biri, 1 mkm (10"6m), 1 metrning mingdan bir o`lchami bilan ko`rsatish qabul qilingan. Bu o`lchamda oqsillarni boshqamayda ob`ektlar va molekulalar bilan taqqoslansa, quyidagi qator kelib chiqadi: atomning kattaligi 0,1 nm, aminokislota 1 nm, oqsil molekulasi 5-10 nm, viruslar 10-100 nm, bakteriyalar xujayrasi 0,3-0,5 mkm, eritrotsitlar 10 mkm ni tashkil qiladi.
Bir xil uzunlikdagi peptidlar ham, aminokislotalar tarkibiga ko`ra har xilmoddalardir. Peptidlar molekulasini N - uchki aminokislotadan boshlab, tasvirlash lozim bo`lgan aminokislotalar qoldikdarini nomerlash ham o`shaning o`zidan boshlanadi. Bunda aminokislotalar simvollar bilan belgilanadi.
Masalan:
A1a - Tut - eu - Zeg - Tug -... Suz 12345 p.
Bunday yozuv erkin alfa-aminoguruhi alanin qoldigaga (1M-uchi), erkin alfa - karboksil guruhi esa tsistein qoldigiga (S- uchi) mansub bo`lgan peptidni tasvirlaydi. SHunday yozuvni o`qish uchun, aminokislotalardan tashqari barcha aminokislotalar nomlarining qo`shimchasi „in" deb o`zgartiriladi.
Masalan: A1a-T1g-1eu tripeptidi mana bunday o`qiladi:
Ala-alanin, tir-tirozin, ley-leytsin yoki alanin - tirozin - leytsin.
Turli peptidlar va oqsillarning o`ziga xos, ya`ni spetsifik xususiyatlari peptid zanjirning uzunligiga (unga yarasha molekulyar massasiga ham), tarkibidagi aminokislotalarning
xiliga va aminokislotalar xilma-xilliklarining navbatlanish tartibiga bogliqdir.
Xullas, organizmda uchraydigan peptidlar bilan oqsillardagi peptid boglarning uzunligi keng doiralarda o`zgaradi — aminokislota qoldikdari ikkitadan tortib, necha yuz va hatgo necha minggagacha boradi.
OQSIL TUZILMASI VA FUNKSIYASI
Oqsil tuzilmasi va funktsiyalari. Oqsillar tuzilmasining xususiyatlarini aniqlash muhim va murakkab masaladir. Polipeptid zanjirda aminokislotalarning birin-ketin joylanish tartibi oqsil molekulasining birlamchi tuzilmasi deb ataladi. Oqsil molekulasida oqsil aminokislotalarning birin-ketin kelshpi o`zgarmas-irsiy belgilangan sifatdir. U oqsil molekulasining sintezi jarayonida irsiy axborot asosida tuziladi. Oqsilning birlamchi tuzilmasi polipeptid zanjirning bir chiziqli zanjiridan iborat. Ammo u hujayraning ichida ham to`gri chiziq holatida topilgan emas, aksincha, u spiral shaklida buralgan yoki koptok shaklida o`ralgan, globulyar, ipsimon fibrillyar bo`ladi. Zanjirning uzunligi va aminokislotalarning tarkibi bir xil bo`lgan peptidlar ham har xil bo`lishi mumkin.
Masalan: ikkita aminokislota — alanin va tirozindan ikkita dipegggad: A1a - T1g va T1g - A1a kabi dipeptidlarni tuzish mumkin. Birlamchi tuzilmaning arzimas o`zgarishlari ham oqsil xossalarini anchagana o`zgartirib qo`yishi mumkin,
Oqsil molekulalaridagi polipeptid zanjirning spiralsimon yoki boshqa bironta konformatsiyaga o`tishi, oqsilning ikkilamchi tuzilmasi deyiladi (19-rasm).
Oqsillarning ikkilamchi tuzilmasidagi vodorod boglari.
Soglom odam eritrotsitlarida A(NA) —gemoglobin bo`ladi. Unda aminokislotalar muayyan tartibda joylashgan bo`ladi. Ba`zi odamlarda shu gemoglobin tuzilmasi tugilishdan boshqacha, odatdan tashqari bo`ladi: ularning eritrotsitlarida oltinchi holatda glutaminat kislota o`rniga valin turadigan N5 bo`ladi. Bunday gemoglobin biologik va fizik-kimyoviy xossalari jihatidan normal gemoglobindan katga farq qiladi. Ana shunday anomaliya bilan tugilgan bolalar o`roqsimon hujayrali anemiya kasalligidan yosh go`dakligida o`lib ketadi.
1888 yilda A. YA. Danilevskiy oqsillarning tuzilishini o`rganishga katta hissa qo`shdi. Mashhur amerikalik olim L. Poling ko`rsatdiki, tabiiy oqsillar molekulasida polipeptid zanjir spiralga o`ralishga qodir. Bunda vodorod boglar ikkita kuchli manfiy atomlar orasida joylashgan vodorodning hisobiga hosil bo`ladi. Hozirgi vaqtda har xil usullar bilan molekulyar massasi turlicha bo`lgan 600 dan ortiq oqsilning birlamchi tuzilmasi aniqlangan. Ko`pincha organizmda bir xil biologik funktsiyani bajaradigan oqsillarning birlamchi tuzilmasi bir-biriga yaqin bo`lib, faqat polipeptid zanjirning qisqa (4-10 aminokislota qoldigi atrofida) bo`lakchasi atrofidagina farq qiladi. Ayrim hollarda ular 1 -2 ta aminokislota qoldigi bilan farq qilishi mumkin. Quyida ba`zi hayvonlar insulini tuzilmasidagi farq ko`rsatilgan:
a) buqada tsis-tsis-ala-ser-val-tsis;
b) qo`yda tsis-tsis-ala-gli-val-tsis;
v) otda tsis-tsis-tre-iley-tsis;
g) cho`chqa va kitda tsis-tsis-tre-iley-tsis.
SHuningdek, ular B zanjirining S-uchki aminokislota qoldigi bilan ham farq qilishi mumkin. Masalan: odam insulinida t r e o n i n o`rnini s e r i n egallaydi. Lekin ko`pchilik hayvonlarda a l a n i n joylashgan.
Polipeptid zanjirning spiralsimon yoki boshqa bironta konformatsiyaga o`tishi, to`liq yoki spiralsimon buralishi oqsilning ikkilamchi tuzilmasi deyiladi. Bunda aminokislota radikallari spiralning tashqarisida bo`ladi. Spiral o`ramlari zich bo`lib joylashadi Bshta o`ramda turgan MN—guruhlari bilan qo`shni o`ramdagi SO — guruxlari o`rtasida vodorod boglari hosil bo`ladi. Vodorod boglari kovalent boglarga qaraganda ancha bo`sh, lekin ular juda ko`p marta takrorlanadi. Mustahkam poydevor hosil qiladi. U har bir oqsilda o`ziga xos ravishda, lekin tamomila muayyan holatda o`ralib boradi.
Oqsillarning spirallashish darajasi har xil. Masalan, promiozinda — 100%, mioglobinda — 70%, ribonukleozada — 50%, pepsinda—28%, ximotripsinogenda —11% bo`ladi. Tuxum oqsillaridan biri lizotsinda spirallanish — 42% bo`ladi. YA`ni, uning molekulasida 129 aminokislota qoddigidan faqat 55 tasi spiral hosil bo`lishida ipggarok etadi.
Polipeptid spiral yanada taxlanib boradi. Natijada oqsilning uchlamchi tuzilmasi hosil bo`ladi. Polipeptid zanjirning ixcham (yigiq) fazoviy konformatsiyasi oqsillarning uchlamchi tuzilmasi deyshgadi (21-rasm).
Mioglobinning fazoviy tuzilishi.
Hozirgi kunda oqsillarning 100 dan ortiq uchlamchi tuzilmalari aniqlangan. Ulardan, ayniqsa insulin, ribonukleoza, ximotripsinogen, mioglobin, pepsin, gemoglobin, subtilizin, lizotsin, kaltsiy boglovchi oqsil, karboksipeptidaza A va boshqalar to`liq o`rganilgan . Oqsilning uchlamchi tuzilmasi. Karp baligidan ajratib olingan kaltsiy boglovchi muskul.
SHunday qilib, bir-biriga o`xshash bo`lgan oqsillarning tuzilishi su` muhitida oqsil molekulasini ma`lum bir tartibli tuzilmaga kirishga go`yo majbur etadi va biologik faol bo`lib, muxitning ta`siriga qarab o`zgarib turishi mumkin. Ulardagi chuqur o`zgarishlar oqsil molekulasining butunlay yo`qolishiga olib kelishi mumkin. Funktsiyasi o`xshash bo`lgan kolloid oqsillarning uchlamchi tuzilmasi dinamik holatda oqsillarning tuzilmasi ham (mioglobin, gemoglobin, degidrogenazalar) bir-birigao`xshashbo`ladi.
Oqsillarning to`rtlamchi tuzilmasi kichik birliklardan tashkiltopgan oqsilmolekulalarining fazoviy konfiguratsiyasi oqsilning to`rtlamchi tuzilmasi deyiladi. Hozirgi kunda ultratsentrifugalash va gelfiltratsiya yordamida sifat jihatidan oqsillarning 500 dan ortiq to`rtlamchi tuzilmalari aniqlangan.
Ko`pincha molekulyar massasi 50 - 60 mingdan katga bo`lgan oqsillar to`rtlamchi tuzilmaga, chigal molekulyar massasi undan kichik bo`lganlari asosan uchlamchi tuzilmaga ega bo`ladi.
Oqsilning to`rtlamchi tuzilmasiga: gemoglobin, immunoglobulin, laktatdegidrogenaza, katalaza, tamaki mozaikasi virusi kiradi. To`rtlamchi tuzilmali oqsillar ichida fermentlar ko`p. Oqsillarning molekulyar massasi yuqori bo`lgani uchun ular kolloid xossaga ega. Oqsil molekulasi suvda mayda zarrachalarga bo`linib, suv dipollari bilan o`ralgan kolloid eritma hosil qiladi. Oqsil fazodagi ma`lum fizik -kimyoviy va biologik xossalarga ega. Uning tabiiy nativ holati turli tuzlar eritmasi ta`sirida o`zgaradi.
Oqsil zarrachalari cho`kadi, nativ holatining bunday yo`nalishiga denaturatsiya deyiladi
Denaturatsiyaning chizmaviy tasviri: a-nativ molekula; b-globulaning yoyilishi; v-tasodifiy.
Uning biologik funktsiyasi o`zgarib, erish xususiyati yo`qoladi. Bu jarayonda oqsiddagi peptid boglar uzilmaydi, ammo -5-5-boglar, vodorod boglari echilib, oqsilning tabiiy shakli buziladi. Ta`sir etuvchi agent chetlatilsa, denaturatsiya ma`lum chegarada qaytarilib, oqsilning nativ holati tiklanishimumkin. Buhodisarenaturatsiya deyiladi. Oqsillarning funktsiyalari:
katalitik funktsiyasi — kimyoviy reaktsiyalarni yuksak
darajadagi spetsifiklik bilan tezlapggaradi;
tuzilma funktsiyasi — terining shox qatlami, soch va
tirnokdarda bo`lib, keratinlar deb ataladi. Agar muskul va
jigarda - 22% oqsil bo`lsa, miyada - 11%, yog to`qimasida - 6%
oqsil bor. Miozin va aktin muskullarda uchraydi, albumin,
gemoglobin, globulin va boshqalar qonda aylanib yuradi;
energetik funktsiyasi — 1g oqsil to`liq parchalanganda 17,6 kJ energiya ajralib chiqadi; transport funktsiyasi — organizmni kislorod bilan
ta`minlanishi va karbonat angidrid gazining chiqarilib
yuborilishi murakkab oqsil gemoglobin orqali amalga oshiriladi. Temir - transferrin oqsili bilan tashiladi; irsiyatni o`tkazish funktsiyasi — irsiyatni o`rganish jarayonida nuklein kislotalar - DNK va RNK hamda oddiy oqsillar (protaminlar va gistonlar) dan tuzilgan murakkab
oqsillar — nukleoproteidlar asosiy rol o`ynaydi; ximoya — immunitet funktsiyasi—terini himoya qiluvchi keratin oqsili topilgan. Organizmning kasalliklarga qarshi kurashuvchi xususiyatini ta`minlovchi—antitanalarni asosan oqsillar tashkil etadi; regulyatorlik funktsiyasi — organizmlarda moddalar almashinuvini boshqaruvchi (nazorat qiluvchi) xilma-xil omillar ichida gormonlar katta ahamiyatga ega; qisqarish funktsiyasi—muskullarning qisqarishi, ya`ni miozin, ATF va aktin oqsillari birikib, aktomiozin majmuini hosil qilib, qisqaradi. Qisqarish uchun zarur energiya manbai ATF dir; signal funktsiyasi — oqsillar tashqi ta`sirni qabul qilib, hujayra ichiga o`tkazishini ta`min etadi;

• 
  retseptor — qabul qiluvchi funktsiyasi — yoruglik
  energiyasini qabulqilib oladigan ko`rish pigmenti rodopsin,
  hujayra membranasida insulin, steroid gormonlar va boshqa
  biologak faol birikmalar bilan munosabatga kiradigan oqsil
  tuzilmalari kiradi.
  
• 
  

NUKLEIN KISLOTALAR
Tayanch so`zlar. DNK, RNK, nuklein kislota, nukleoza, purin, pirimidin, adenin, guanin, timin, sitozin, uralsil, nukleotid, polinukleotid, riboza, dezoksiriboza, azotli asos, ugievodli asos, fosfat kislota qoldigi, reshshkatsiya, gen, aminopurin, guanin, aminooksipurin, adenozin trifosfat (ATF), transport RNK, ribosomial RNK,
informatsion RNK, DNK kodi, adaptorlik, metabolizm, anabolizm, katabolizni. Avtotrof, geterotrof, transformatsiya, gidroliz, aminokislotalar, reosintez, NAD, FAD, Atsetil KoA.
Nuklein kislotalar. Poliimkleotidlar. DNK va RNK hujayrada joylanishi Nuklein kislolalar barcha tirik organizmlarda, hatto vimslarda keng tarqalgan yuqori polimer birikmalardir. Ularning asosiy vazifasi irsiy belgilarni saqlash va nasldan naslga berish xisoblanadi, bu esa hayotning uzluksizligini ta`minlaydi. Hozircha er yuzida nuklein kislotalaming ishtirokisiz bu funktsiyani amalga oshiradigan birorta ham joiili mayjudot aniqlangan emas. Faqat nuklein kislotalargiria o`ziga o`xshash nusxa sintezini ta`minlaydi. SHuni esda saqlash kerakki, nuklein kislotalarning birortasi ham oqsillarsiz faoliyat ko`rsatmaydi. Nuklein kislotalarning molekulyar massasi juda yuqori. AYrimlar.; bir necha milliardni tashkil etadi. SHunga muvofiq ularning fizik — kimyoviy xossalari, ayniqsa tuzilishi juda murakkabdir. Arnmo nuklein kislotalarning elementar tarkibi juda sodda tuziigan. Ular asosan S, Or;,,N, N R dan tashkil topgan. Keyingi malumotlarga qaraganda, ularning tarkibida kremniy, oltingugurt bo’lmish hilini aniqlangan. Ular hujayraning turli komponentlarida (yaciro, mitoxondriya, plastida, ribosoma va boshqalarda) nukleoproteinlar holida, ya`ni oqsillar bilan to`gri majmualar hosil qiladi. Nuklein kislotalar tuzilishiga va kimyoviy tarkibiga qarab, ikkiga: dezoksiribonuklein kislota (DNK) va ribonuklein kislota (RNK) larga bolinadi. Nuklein kislotalardagi nasliy belgilar hujayradagi oqsiliarniivg sifati va mikdori, ularning hujayra ichida joylanishi va taqsiiiLlanishini ta`minlaydi. Nasliy belgi nuklein kislotalarning tuzilishida kirnyoviy tilda yozilgan buyruq — ko`rsatma, qolip (matritsa)dir. i`u turdagi DNK molekulasidagi to`rt xil nukleotidlar birin —kcli,; joylashgan bolib, shu tartibga qarab oqsilmolekulasida aminokislotalar joylashadi. Ularning tarkibida fosfat kislota bo`lganligi va kislota xara.kteriga ega ekanligi, hamda yadrodan ajratib olinganligi sababli nukilein kislotalar deb ataldi (yadro — lotincha piMeiz). Uning haqiqiy ajoyib funktsiyasi 40 — yillarda maxlum boldi.Nuklein kislotalar xujayrada tarqalishi, bajaradigan ishlari, tuzilishiga ko’ra ikki xil: DNK va RNK ko`rinishda boladi. DNK asosan xujayraning yacirosida joylashib, nasliy funktsiyalarni bajaradi, ya'ni irsiy belgi va xususiyatlcirni nasldan naslga o`tkyzadi. DNK deyshshshiga sabab, uching rnolekulasida uglevod komponenti pentoza — dezoksirib bcGlganligidan shu nomni olgan. Ikkinchisi, RNK asosan xujayra sitoplazmasida, ribosomalarda joylashgan. Uning bir necha turlari bolib, hammasi oqsil sintezida qatnashadi. RNKningijglevodkomponenti — ribozadir. Barchatirik organizmlarda nuklein kisiotalarning ikkala turi: DNK va RNK ham mayjud. Faqat viruslarda bularning bir turi: DNK yoki RNK turadi, shu sababli DNK li va RNK li viruslar deb ataladi ;1944 yilda bir guruh ingliz, olimlari naslini o`zgartiradigan mikroblar transformatsiyasini chaqiradigan omil DNK molekulasi ekanligani anikdadilar. Ko`p yillarclan beri insoniyatning aqli oldida qorongu bolib kelayotgan irsiyal siri DNK molekulasining tuzilishida ilgaridan echilganliga ayon boldi. Nuklein kislotalar, bu monomer — mononukleotidlarning jucla ko"p sonidan tashkiltopgan — 25000 (2,5x10 darajasi)dan to bir necha rriilliardgacha bolgan molekulyar birikmadir, har bir inonoiiukleotid fosfat, monosaxarid pentoza — riboza yoki dezoksiribo’ddan va azotli asosdan: purin yoki pirimidin asoslaridan tashkiltopgan. Nuklein kislotalar tarkibidagi azotli asoslar nomlarini bosh harflar bilan ko`rsatish qabul qilingan: Adenin —(A), Guanin—(S), Timin—(T)r Sitozin— (S), Ur`tsil —(U) koMnishda yoziladi. Bir necha yillar dcivomida Angliyaning I`embrij universitetida DNK molekulasining luzilisrii ustida tadqiqot o`tkazgan olimlar: Uotson va Krik 1953 yllda DNK qo`shaloq spiraddan tuzilganligini kashf etdilar va irsiy belgilarnnig nasldan naslga o`tish mexanizmini ochib berdilar. Molekulyar biologiya davriga asos solindi. Pblinukleotidlar. Td.rki.bi i. ukleotidlardan tuzilgan bolib, har bir nukleotid tarkibida biLiadar, azot asosi, riboza yoki dezoksiriboza va fosfat rnolekulalari bor, binobarin RNK tarkibiga riboza, DNK tarkibiga — dezoksiriboza kiradi. Azot asoslari deb, umuman oksid — ON guruxi tutadigan azotli organik birikmalarga aytiladi. DNK va RNK tarkibiga kiradigan azot asoslari p u r i n yoki pirimidin halqali oksid va aminoguruhlar tuLuvciii geterotsiklik birikmalardir. Purin yadrosi olti va besh atornli ikkita—getero halqadan tuzilgan. Pirimidin yadrosi esa oiti atomlj geterotsikl. Purin va pirimidin asoslar bu halqalarda bir ncchia vodorod atomlari o`rniga MN2 va ON guruhlari kirishidan hosi.1 boladi. quyida purin va pirimidin yadrolari va azol asoslarining formulalari soddalashtirilgan ko`rinishda keltirilgan:
Nuklein kislot;aiariii niolekulyar massasi yuqori, ammo elemengar tarkibi sodda. Funktsiyasiga qarab ikkiga bolinadi: DNKvaRNK. Kimyoviy iarkibi, asosan gidroliz asosidao`rganilgan. Ular bosqichma — bosqich gidroliGianganda mikleotidlar, nukleozidlar, fosfat kislota, azot asos.la.ri, iigievoci asoslari hosil boladi. Azot asoslari: pirimidin T, TS, U; puriii A, G. Azot halqasidagi uglerod va azot atomlari raqamlangan va halqaga kirgan MN2 va ON guruhlarning o`rni shu raqamlar bilan aniq ko`rsatiladi. Masalan, adenin 6 — aminopurin, sitozin 2 — oksipirimidin. Riboza va dezoksiriboza ham shu shaklda yozilsa boladi. Riboza va dezoksiribozaning beshta uglerod atomi ham raqamlangan. Ularning raqamlarida azotli asoslardagi atomlar nomeri bilan almashtirib yubormaslik uchun
pentoza (riboza va dezoksiriboza) da uglerod atomlaridagi raqami
tepasiga shtrix qo`yiladi. Masalan, polinukleotidlar tuzilishida 3' va 5'
atomlar orasidagi purin asoslari adenin yoki guanin, pirimidin asoslari
sitozin, uratsil yoki limindlr. Ug 1 evodlardan riboza — RNK tarkibida,
dezoksiriboza DNK tarkibida boladi. DNK va RNK
nukleotidlarining tuzilishi. Azotli UglevoDli Fosfat bog’lar.asos A, G, —asos riboza, —Anorganik fosfat,
T dezoksiriboza. Nukleotidlar ularning tarkibidagi azot asosi nomiga qarab ataladi va shu nomning birinchi harflari A, G, TS, T, U ga qarab ataladi. Nukleotiddan fosfat kislola ajralgandan keyin ;qolgan azot asosi va uglevoddan iborat ikki komporientli birikma nukleozid deyiladi. Nukleozidlar bir, ikki va uch anorganik fosfat ,kislota qoddiga bilan birikkan bo`ladi. Ular mikleozid monofosfat (NMF), difosfat, trifosfat deb ataladi.
Bir qator erkin nukleolidlar ferjnentlarning faol koferment guruxdari sifatida fermentlarmng kauiiitik i eaktsiyalarini ta`minlaydi. Ularnyng qatorida oksidlanish qaytar.ili.sh reaktsiyalarida vodorodni qabul qiluvchi aktsegoriar nikodri arnldadenin dinukleotid NAD va NADF, flavin mononukleotid PAD, atsil — atsetilguruxdarni tashuvchi koenzim A (KoA) va boshgalar inavjud. Lekin erkin nukleotid — lar orasida eng muhimi adenozin triiosial VATF) dir.
Polinukleotidlarning tuzilishi. Ularning molekulyar massasi 20000 dan bir necha milliongacha. RNK, DNK ga nisbatan ancha sodda, molyokulyar massasi Jiani kichikroq. Ulardagi mononukleotidlar soni 70 dan 3000 gacha, DNK da esa milliongacha etadi, mononukleotidlar o`zaro fosfat kislota orqali boglangan (29 —rasm). Fosfat guruhi ikkita qo`shni rmkleotidlarning uglevod qoldiqlari 3' va 5' atomlari bilan elir boga hosil qilgani sababli u 3'— 5' fosfodiefir bog' deb ataladi. D.NK tuzilishi qo`shaloq spiraldan iborat. Ikkala spiral oraliglda azot asoslari lortilgan. Ular bir —biriga mos va komplementar bolib, puiin va pirimidin asoslari bir—biriga mos keladi. Bu model biologik hodisalarning raolekulyar mexanizmini tushuntirib beradi.
Polinukleotid zanjir uzun l:uzilina hosil qilganidan uning bir uchida erkin 5'ON, ikkinclii uchida erkin 3'ON boladi. Uning molekulasidagi mononuklcotidlarning birin —ketin izchil joylashishi uning birlamchi tuzilinasinl tashkil qiladi. Nukleotidlarning nuklein kislotalar tarkibida birin — ketin joylashish tartibi kimyoviy kod bolib, biologik funktsiyalarni ifodalaydi.
CHapdaga 5'— uchi fosfat guruh tutadi, o`ng uchida 3'— uglerod erkin oqsil — ON guruh tutadi. SHuni aytish kerakki, fosfat kislota qoldiga F oldinda bolsa, u poiinukleotidning 3 — uchini, orqada bo`lsa 3'— uchini bildiradi, yavni (AfGfTSfT koMnishda boladi.


Vitaminlar.
Vitaminlar. (lotincha «via» — hayot) orga-nizmying normal o`sishi va rivojlanishi uchun zarur bo`lgan biologik faol moddalar hisoblanadi. Ular birinchi marta rus vrachi N. I. Lunin (1853—1937) tomonidan kashf etilgan. Hozir kimyoviy xususiyatlari jihatidan har xil bo`lgan 40 dan ortiq vitaminlar borligi aniqlantanu Ular ko`pchilik fermentlar.ning aktiv markazi tarkibiga kirib, biokatali-zatorlar sifatida moddalar almashinuvini tezlashtiradi. Vitaminlar etishmasligi tufayli vujudga kelgan kasallik-lar avitaminoz deyila Organizmda vitaminlar etishmaga-nida fermentlarning aktivligi pasayib ketadi. Moddalar almashinuvi jarayonlari keskin buzilishi tufayli organizm ogir xastalikka uchraydi va hatto halok bo`lishi ham mumkin. Organizmning normal o`sishi va rivojlanishi uchun bir SHsutkada atigi bir necha milligramm har xil vitaminlar o`sim-lik hujayralarida•sintez bo`ladi, shu bilan birga hayvon mahsulotlarida ham vitaminlar mavjud.
Vitaminlar lotin alfavitining A, V, S, D, E, K, RR, N
xarflari bilan belgilanadi. V vitamini V^ dan, V25 gacha
bo`lgan guruhni o`z ichiga oladi. Vk ^, RR vitamirshari suvda eriydi. A, D, E, K vitaminlari esa*etlarda eriydi(17-jadval)
A vitamini asosan hayvonlar mahsulotida, masalan, baliq yogi, sut, tuxum sarygi, jigar, buyrak va baliq ikrasida bo`ladi. Sabzi, o`rik, pomidor, qizil qalampir va boshqa o`simlik mahsulotlarida, organizmda A vitamini hosil qiluvchi karotin moddasi bo`ladi. Bu vitamin organizmning o`sishiga ta`sir qiladi. A vitamini etishmaganida bolalarning bo`yi yaxshi o`smaydi, tishi va sochning shakllanishi buziladi. Qatta yoshdagi odamlarda esa teri qurishadi .va ko`z gavhari xiralashadi. Ayrim odamlarda uchraydigan shapko`rlik (qoron-rydz ko`rmaslik) ham A vitamini etishmasligi tufayli kelib chiqishi mumkin. Odam b'ir sutkada ovqat bilan o`rtacha 1 mg vitamin qabul qilishi zaru
I V gruppasiga kiruvchy vitaminlar (V V^, Ve, 612 va bosh-Qalar) oqsillar, aminokislotalar, nuklein kislotalar va boshqa moddalar almashinuviga ta`sir qiladi. Ovqat tarki-bida b! vitam^ni etishmaganida ogir xaetalik --- beri-beri paydo bo`ladiu Qasallik nerv sistemasining faoliyatiga ta`-sir qilishi tufayli tomir tortishi boshlanadi va kishi fa-Daj bo`lib qoladi. V[ vitamini donlarning po`stida, tuxum sarigida, ka|)am, piyoz, sabzi va olmada bo`ladi. Beri-beri KasalligiGnyagari Tinch okean orollarida yashovchi, asosan oq- > Langan guruchdan tayyorlangan ovqatlarni ko`proq iste`mo qilishlari kerak, yosh organizm o`sishining sekinlashuvi, ko`z shox pardasi va terining zararlanishi, shapko`rlik.Hayvonot yogi, baliq, tuxum,sut, jtsgar, sabzi, pomidor va boshq. 2, D — ergokaL tsiferol Bolalarda raxit kasalligi,Baliq moyi, ji-gar, tuxum sari-gi, ter.ida quyosh nuri ta`sirida sintezlanadi 0,025 ch 3. E— tokofe-rol 4. K — fillo-xinon
Skelet muskullari distro-fiyasi, jinsiy funktsiya-ning kuchsizlanishi Qon ivishining buzilishi, oshqozon va ichakdan qon ketishi, teriga qon quyida o`simlik moylari, ko`katlar, tuxum va boshqalar Ichakdagi mik-roorganizmlar sintezlaydi.
Me`yor talab etilmaydi
2. Suvda eriydngan vitaminlar
5. ,S — askorbin kislota
TSinga, qon tomirlari de-vorining zararlanishi, teriga qon quyilishi, milk-larning qonashi, tez char chash, immunitetning pasayishi.
Qalamshr, limon, qoraqat, na`matak mevasi, ko`k piyoz, sut va boshq.
6. V,— Tiamin Beri-beri kasali, oyoq-qo`llar paralichi, muskullar atrofiyasi, nerv sistemaei zararlanishi sholi, burdoy, javdar. donlari
kepagi va -murta-gi, jigar, buyrak, yurak va boshqalarda flavin yosh organizm o`sishining sekiilashuvi, ko`z katarak-ti, ogiz bo`shligi shilliq
qavatining zararlanishi Pivo achitqisi, burdoy doni, jtsgar, yura.k, sut,
tuxum, pomidor, karam, ismaloq va boshq.
Vy • — piridok-sin YUz dermatiti, ishtaha-ning yo`qolishi, nerv qo`zgaluvchanligining or-tishi, ko`p uxlash Don va dukkak-li ekinlar, mol, qo`y va cho`chqa go`sh-ti, jigar, baliqlar, pishloqda hamda ichak mikroflorasi sintezlaydi 4—2 V19 — tsianko-balaminRR — nikotin
kislota Utkir anemiya kasalligi Pellagra kasalligi, teri yalliglanishi, ich ketishi, ogiz bo`shligi va til shilliq qavatining za-rarlanishi, psixikaning
bo`zilishi .Baliq, cho`chqa; mol jigari, ychak mik-roflorasi sintezlaydi Mol go`shti, jigar, buyrak, yurak, baliq; (seld, losos); bugdoy murtagi
0,001— 0,003 15 organizm uchun 2—3 mg V^ vitamini zarur.
Vg vitamini etishmaganida odamning ko`rish qobiliyati
pasayadi, ogiz bo`shligining shilimshiq pardasi jarohatlana-di. Vg vitamini don, jigar, go`sht, tuxum va sut mahsulotla-rida bo`ladi.
S vitamini yoki askorbin kislotasi o`simliklar hujayra-sida sintez qilinadi, na`matak mevasi, limon, tsora smoro-dina, ko`k piyoz, pomidor, sarimsoq, kartoshka, karam va o`sim-liklarning yashil qismida uchraydi. Organizmda S vitamyni etishmaganda.tsinga kasalligi paydo bo`lad^X Bu kasallikda tish milki qonaydi, tishlar to`kilib ketadi, suyaklar mo`rt bo`lib qoladi va bo`gimlarda ogriq paydo bo`ladi, kamqonlik ! kelib chiqadi, organizmning infektsion kasalliklarga qarshi-lik ko`rsatish qobiliyati susayib ketadi. Organizm bir sutka davomida 50—78 mg S vitamini qabul qilishi zarur U D vitamini organizmda kaltsiy va fosforshshg almashi-nuvida umuman suyaklarning hosil bo`lishida katta ahamiyatga G ega. Vitamin etishmaganida bolalarda raxit kasalligi paydo!G bo`ladi. Bu kasallikda kaltsiy va fosfor suyaklarga to`plan-masdan organizmdan chiqarib yuboriladi. Natijada bolaning o`sIshi susayadi, suyaqlari to`gri shakllanmaydi. Raxitga, uchra-gan bolalarning oyoqlari qiyshiq o`sadi. Boshi va qorni katta bo`lib o`sadi. D vitamini baliq jigari, sariyog, ikra va tuxum sarigida bo`ladi. Usimliklarda va odam terisida bo`ladigan erogostrin moddasi ham quyosh ultrabinafsha nurlari ta`si-rida D vitaminini hosil qiladi. Buning uchun bolalarni g quyoshga chiqarib turish kerak.