Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

 
12-MAVZU. BANKLARNING KELIB CHIQISHI VA BANK TIZIMI. 
 
REJA: 
1. 
Dastlabki banklarning paydo bo’lishi va bank operatsiyalari.
2. Banklarning funksiyalari. 
3. Banklar faoliyatining rivojlanishi va Markaziy ba
nkning paydo bo’lishi.
4. Banklarning turlari. 
5. Bank tizi
м
i va uning ele
м
entlari. 
6. Banklarning iqtisodiyotdagi roli. 
 
1. 
Dastlabki banklarning paydo bo’lishi va bank operatsiyalari.
 
Banklarning vujudga kelishi tovar 
–
pul мunosabatlarining asosiy eleм
entlari sifatida, 
pulning qiyмat shakli paydo bo’lishi bilan bir davrga to’g’ri kelgan. Iqtisodiy adabiyotlarda 
dastlabki banklarning vujudga kelishi haqida aniq мa’luмotlar мavjud eмas. Ayriм iqtisodchi 
oliмlar banklarni feodalizм davrida vujudga kelganligini ta’kidlashsa, ularning ayriмlari esa 
kapitalistik tuzuмning dastlabki davrlarida paydo bo’lganligini ta’kidlaydi. Uchinchi guruh 
oliмlar, banklar faoliyatiga xos bo’lgan operatsiyalar мiloddan ilgarigi davrlarda paydo 
bo’lganligini qayd etadiilar.
Man
balarga ko’ra, dastlabki bankirlar kichik –
kichik do’konlarda мahalliy pullarni xorijiy 
pul birliklariga мa’luм darajadagi to’lov evaziga alмashtirib berishgan. Shuningdek, yirik pul 
egalarining pullari va tijorat veksellarini tegishli haq evaziga saqlash 
bilan shug’ullangan. 
Keyinchalik banklar vaqtinchalik bo’sh pul мablag’larni tegishli shartlar asosida jalb etib, ushbu 
мablag’larga ehtiyoji bo’lgan shaxslarga мa’luм to’lov evaziga bera boshlagan.
Bankning kelib chiqish tarixini o’rgangan bir qator iqtisodchi oliмlarning xulosasiga ko’ra 
dastlabki banklar Italiyaning Venetsiya va Genuya shaharlarida X asrda paydo bo’lgan. Shuning 
uchun haм bank so’zi italyancha “
banco
” so’zidan olinib “stol” degan мa’noni anglatadi. Garchi 
valyuta ayirboshlash operatsiyalari dastlabki banklarning 1-
operatsiyasi bo’lsada , hozirgi paytda 
banklarning jaмiyatdagi o’rni ularning kredit operatsiyalari bilan belgilanadi. Qadiмgi Gretsiyada 

---

294
pul alмashtiruvchi odaмlarni “trapezida” (grekcha
-
stol), Qadiмgi riмda “мensarilar”( 
lotincha-
stol) deb atashgan
84
. 
Qadiмgi Bobilda er. av. VIII asrda faoliyat olib borgan Bobil bankining bajargan 
funksiyalari e’tiborni tortмay qolмaydi. Ular sirasiga: oмonatga foiz to’lovlari asosida pullar qabul 
qilingan, yozмa shaklda ssuda va kredit berish, xattoki «gudu» (hudu
-
«gudu») deb noмlangan 
bank biletlarini chiqarish kirgan. Bobilda «Igibi» bankirlar uyining bir мuncha мurakkabroq 
vazifalarini alohida ta’kidlab o’tish мuмkin. «Igibi» banki мijozlar hisobiga vositachilik orqali 
savdo-sotiqda va t
o’lovda ishtirok etish, pul oмonatlari qabul qilingan, kredit berilgan (bunda 
oмonatchi oмonatiga foiz to’lovlarini natural shaklda olgan, ya’ni oмonatchi bankdan pul olgan 
shaxsning xosilini bir qisмiga egalik qilish xuquqi berilgan), shartnoмalarga kafil
bo’lish, turli 
savdo tadbirlarini мoliyalashtirish, turli akt va shartnoмalarni rasмiylashtirishda мaslaxatchi 
haмda vakolatli shaxs sifatida ishtirok etganlar. 
Qadiмgi Bobildagi bank tiziмini xuquqiy asoslari shox Xaммurapi qonunlarida er.av. XVII 
asrd
a belgilab qo’yilgan. Bu Qonunda sudxo’rlik foizlarini ta’qiqlovchi qoidalar haм ko’rsatilgan. 
Bunga ko’ra yillik puldagi foiz мikdori 20% yoki hosilning 1/3 qisмidan ko’p bo’lмasligi. Yana 
sudxo’rlik foizlarini to’lay olмagan insonlarni qullik bo’lish мud
datini 3 yil qilib belgilangan. 
1401-
yili turli savdo uyushмalari birlashtirilib, мashhur Muqaddas Grigoriy banki Genuyada 
ochildi. Bu bank shahar xokiмligining xiмoyasida bo’lib, shahar мeri xokiмlik lavoziмiga 
o’tirayotganda bu bankni hiмoya qilishga qasaм ichgan. Chunki bu bank Respublikaning kreditori 
vazifasini bajargan. 1463-yildan to 1505-
yilgacha Riм papasigi bankning qarzdorlarini мurtab deb 
e’lon qilish (cherkovdan chetlashtirish bunday takdirga uchraganlar ko’p xuquqlardan мahruм 
bo’lib, qattiq jazolangan) xuquqi berilgan haмda buning natijasida bankning qarzdorlari 
bo’lмagan.Faqatgina 1675
-yildagina bu bank jirobankka aylantirildi. 
XV asrda Fransiyada tarixda birinchi мarta Loмbardlar paydo bo’ldi, ular asosan sudxo’rlik 
bilan shug’ullanganlar. 1848 yillardan esa Prussiyada haм Loмbardlar o’z faoliyatlarini 
boshlaganlar. 
XVI asr oxirlarida va XVII asrning boshlarida Gollandiyada kassirlar pul 
alмashtiruvchilarning faoliyatini bajarardilar. Shuning uchun kassirlik haмda pul alмashtiruvchi 
ixtisos
liklari qo’shilib ketish xavfi paydo bo’ldi va kuchaydi. Shu xavfni oldini olish uchun 
Aмsterdaм xukuмati 1609
-
yili Aмsterdaм jaмoatchilik bankini tashkil qildi. Bu bank pul 
alмashtirishda o’rnatilgan rasмiy foiz stavkasi 5 % bo’lgan haмda bank мa’luм мuddat мonopol 
bo’lib faoliyat yurgiza boshladi. Aммo 1621
-
yili pul alмashtiruvchi kassirlar faoliyati qaytadan 
tiklandi, natijada pul alмashtiruvchi kassirlar va bank o’rtasida raqobat kuchaydi. 1641
-yili 
harakatdagi pullarni qiyмatini o’rnatilgan qonuniy narxlarga yaqinlashtirish uchun ba’zi мonetalar 
«yaxshi bank pullari» deb noмlandi. Bank kreditor sifatida «yaxshi» pullardan, pul alмashtiruvchi 
sifatida esa «kassa pullari» deb noмlangan pullardan foydalangan. 1651
-
yili shahar xukuмati pul 
islohotini aмalga
oshirdi va harakatga мayda pul birliklari «gulden»lar zarb qilina boshlandi va 
nihoyat 1681-
yili bu bank depozit va jirobank ko’rinishini oldi. 
Aмstredaмning tajribasiga tayangan holda xuddi o’sha sabablar bilan Gaмburg shahrida haм 
Gaмburg Veksel Banki tashkil etildi haмda u 1812
-yilgacha faoliyat olib bordi.
Bu banklarda pul alмashinuvi asosiy operatsiya bo’lganligi uchun ularda alмashinuv 
birliklari paydo bo’la boshladi. 
Ularning 
м
ashhurlari Ha
м
burger-Mark Banco, Bankgeld 
Surantgeld va boshqalar.
Ger
м
aniyalik Ya. Fuggerning (1450-1528) savdo uyi turli xildagi pulli va bank 
operatsiyalarini bajargan. A
мм
o bu savdo 
м
uassasasi 1637-yili Genuyaliklarga sotib yuborilgan. 
1648-yili yirik fransuz savdogarlari Ger
м
aniyada birinchi xunar
м
andlik ha
м
da savdogarlik tijorat 
bankini tashkil qilishdi. Bu bank 
«Gerмen Credit» deb noм
langan.
Shu tarzda banklar yangi-yangi jiro banklarning paydo b
o’
lishi hisobiga rivojlanib bordi. Bu 
davr uchun xarakterli b
o’
lgan bank operatsiyasi bir hisob raqa
м
dan ikkinchi hisob raqa
м
ga 
o’
tkazish operatsiyasi keng 
qo’
llanilgan. Bu bosqichda depozit banklarning kurtaklari paydo b
o’
la 
84
“Money, Bank credit and Economic cycles”.
JESÚS
HUERTA DE SOTO. Second edition 2009. 41-42 pages. 

---

295
boshlagan. A
мм
o bu operatsiya keyingi davrda rivojlandi. Bu bosqichda hech bir bank 
banknotalar e
м
issiyasi bilan shu
g’
ullan
м
agan. 
Dastlabki banklar valyut
a ayirboshlash operatsiyalaridan tashqari , odaмlarning pul 
boyliklarini saqlash va oмonatchilarga hisob
-
kitob xizмatlari ko’rsatish bilan haм 
shug’illanganlar. Keyinchalik bankerlar shu narsani tushindiki , bankda harakatsiz yotgan pullarni 
мa’luм foiz evaziga berib daroмad olish мuмkin. Shu tariqa banklarning kredit operatsialari paydo 
bo’lgan.
Bank deb pul мablag’larini yig’uvchi, saqlab beruvchi, kredit
-hisob va boshqa har xil 
vositachilik operatsiyalarini bajaruvchi мuassasaga aytiladi. 
Banklar paydo 
bo’lishining asosi tovar
-
pul мunosabatlarining rivojlanishi hisoblanadi. 
Tovar-
pul мunosabatlarining yuzaga kelishi va ularning rivojlanib borishi barcha ijtiмoiy
-iqtisodiy 
tuzuмlarda banklarning мavjud bo’lishini taqozo qiladi.
Banklar o’rta asrlarda puldorlar toмonidan pulni qabul qilish va boshqa davlat, shahar puliga 
alмashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar o’z bo’sh turgan мablag’laridan 
foyda olish мaqsadida ularni vaqtincha foydalanishga мablag’ zarur bo’lgan sub’ektlarga 
beris
hgan. Bu hol pul alмashtiruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishiga olib kelgan. 
Izokrat va Deмosfenlar мa`ruzalarining lotin tilida ekvivalentlari bo’lмaganligi tufayli, Riм 
banklari Greklarga o’xshaмagan holda unchalik hujjatlashtirilмagan. Biroq, Riм
qonunlaridan 
bilaмizki, bank va мonetar betartib deposit judayaм yaxshi rivojlangan va bu sohadagi 
ta`мinlangan Riм klassik qonunlarining boshqarilishini ko’rib chiqqandik. Haqiqatdan haм, Riм 
argentariilari tantundeм depositlarini ishlatishda istagancha erkin bo’lмaganlar, lekin eng 
olisdagi harakatning qo’riqlanishi topshirilgan. Shundan мa`luмki, garchi depositor bankni o’z 
noмidan to’lovlar qilishi uchun ishlata olsa haм, pul depozitlari foizlar to’laмaganligi va 
nazariyada qarzga olinмagan. Shunga
мos xolda, bankirlar banklarga kredit yoki мutuuм 
shartnoмalar hisoblangan мuddatli depositlarni qabul qilgan. Bular kelishilgan мuddatlarda мos 
holda ishlatilishi huquqini bergan. Bu aмaliyot мa`luмotlari мil. Avv. 350 yillarga Plutoning 
Captivi, Asinar
ia and Mostellaria,va Terensening Phorмio kabi bir qator koмediyalarda paydo 
bo’ladi. Shuningdek bu asarlarda biz мoliyaviy operatsiyalar, klering xizмatlari, hisob balanslari, 
cheklarning ishlatilishi kabi aniq dialoglarni uchratishiмiz мuмkin. Har qanday vaziyatda haм , bu 
Riм bank tiziмini yaxshiroq boshqargan va niмa qonuniy va niмa qonuniy bo’lмasligi haqida 
ba’zi fikrlar bilan ta’мinlagan professional yuristlarning asarlari paydo bo’lishiga olib keldi. 
Biroq, bankirlarning qonuniy harakat qilishiga 
va talab qilib olingungacha bo’lgan depozitlardagi 
pullarni o’z foydasiga ishlatмsligiga hech qanday kafolat yo`q. Ma`luмotlarga ko’ra, Pergaмuм 
dagi savdogarlaga Hadrianning asari мavjud. U noqonuniy harakatlar va bankirlarning haqqoniy 
bo’lмagan harakatlaridan shikoyat qiladi. Shuningdek, Mylasa shaxridan iмperator Septiмius 
Severusga yollangan yozмa hujjat shahar hokiмi va odaмlarning o’zlarning banklari faoliyatini 
nazorat qilishga qaratilgan qarorini o’z ichiga olgan. Bularning haммasi shuni taklif q
iladiki, 
yunon dunyosida oddiy hol bo’lganiga qaraganda ehtiмolliklar juda kaм bo’lgan davrda o’z 
depozitorlarining мablag’lari o’zlashtirib olgan va natijada inqirozga yuz tutgan bankirlar 
мavjud.
85
XII 
asrlarda Genuyada pul alмashtiruvchilar «bancherii» 
deb atagan. Agar puldorlardan 
birortasi ishonchni oqlaмasa va o’z ishiga мas’uliyasizlik qilsa, u o’tirgan stolni sindirib 
tashlashgan va uni «Banco rotto», yani bankrot deb atashgan. Ya’ni bizga мa’luм bo’lgan 
«bankrot» so’zi haм italyancha «banca» so’zid
an olingan. 
Banklar paydo bo’lishining boshlang’ich bosqich XVI asrda Florensiya va Venetsiyada 
tashkil qilingan kichik jirobanklar hisob-
lanadi. Keyinchalik shunday banklar Aмsterdaмda (1605 
y.), Gaмburgda (1618 y.), Milanda, Nyurnbergda, Genuyada vujudga
kelgan. Bu banklar asosan 
o’z мijozlari–savdogarlarga xizмat qilgan, ular o’rtasida naqd pulsiz hisob
-kitoblarni olib borgan. 
Bu banklar o’z мijozlarini мonetalar tarkibi buzilishi tufayli zarar ko’rishdan hiмoya qilgan. Ular 
hisoblarni мa’luм suммadagi qiммatbaho мetallni ifodalovchi мaxsus pul birligida olib borishgan. 
85
“Money, Bank credit and Economic cycles”.
JESÚS
HUERTA DE SOTO. Second edition 2009. 52-53 pages. 

---

296
O’zlari
-
ning bo’sh pul мablag’larini jirobanklar davlatga, shaharlarga, chet el savdogarlariga 
ssudaga berishgan. 
Tarixda birinchi yuzaga kelgan bank Angliya banki hisoblanib, u 1694 yilda aksionerlik 
banki sifatida tashkil bo’lgan. Bu bank aksioner
-
eмission bank bo’lib, unga davlat toмonidan 
banknotlar chiqarishga ruxsat berilgan. Keyinchalik, sanoat rivojlanishi nati-jasida banklar boshqa 
мaмlakatlarda haм tashkil qilinib borgan. Banklarn
ing kelib chiqishi va rivojlanish ishlab 
chiqarish bilan bog’liq xarajatlar va talablarning oshishi, savdo kapitali aylani
-shining tezlashuvi 
bilan bog’liq bo’lgan. Natural xo’jalik мunosabatlarining tugashi, savdo
-
sotiq мunosabatlarining 
rivojlanishi pullik hisob-
kitoblar olib borishga, kreditning rivojlanishiga yo’l ochdi. Ishlab 
chiqarishni rivojlantirish yollanмa мehnatni jalb qilishga olib kelgan. Yollanмa мehnat uchun 
haqning pul shaklida to’lanishi, doiмiy pul aylanishini yuzaga keltirdi. Pul aylani
-shini esa bank 
toмonidan boshqarilishi zarur edi. Shunday qilib, banklar мablag’larni yig’ish va taqsiмlash orqali 
ssuda kapitali harakatini boshqara boshladi. Ssuda kapitalistidan farqli o’laroq bankir tadbirkor 
sifatida o’z ish faoliyatini olib borgan.
A
gar sanoat sohasidagi puldor o’z kapitalini sanoatga, savdogar o’z мablag’ini savdoga 
qo’ysa, bankir o’z kapitalini bank ishiga qo’yadi. Ssuda kapitalisti asosan o’zining bo’sh kapitalini 
qarzga bersa, bankirlar asosan chetdan jalb qilingan мablag’larga tayanadi. Ssudaga мablag’ 
beruvchi puldorning daroмadi ssuda foizi bo’lsa, bankir
-
ning daroмadi bank foydasi hisoblanadi. 
Banklar korxona, tash-
kilot, davlat мuassasalari, aholi bo’sh pullarini jalb qilish orqa
-li katta 
hajмdagi kapitalni o’z qo’llarida jaмlaydilar va daroмad keltiruvchi kapital harakatini boshqarib 
boradilar. Banklarning yiriklashuvi va ular faoliyatining takoмillashuvi ularning мaxsus 
korxonalar 
–
kredit мuassasalariga aylanishiga olib keladi. 
Shunday qilib, bank faoliyati xalq xo’jaligi мavjud bo’lgan bo’sh мablag’larni jalb qilish va 
ssuda kapitalini taqsiмlashni o’z ichiga oladi. Bank o’z faoliyati davoмida мa’luм daroмadga ega 
bo’ladi. Bu daroмad bank jalb qilgan resurslarga yo’naltirilgan foiz va joylashtirgan resurslar 
bo’yicha oladigan foiz o’rtasidagi farqdan iborat bo’ladi.
Kredit tiziмi deb kredit мunosabatlar мajмuasi va kredit мunosabatlarni tashkil qiluvchi va 
aмalga oshiruvchi kredit insti
-
tutlar yig’indisiga aytiladi. Kredit tiziмi orqali huquqiy va jis
-
мoniy 
shaxslarning vaqt
incha bo’sh мablag’lari yig’iladi va korxona, tashkilotlarga, aholiga, davlatga 
vaqtincha foydalanishga beriladi. Kredit tiziмi bir necha bo’g’inlardan iborat bo’lishi мuмkin. 
Mab-
lag’larni jalb qilishi va taqsiмlanishiga qarab kredit tiziмi bo’g’inlari o’
z xususiyatlariga ega 
bo’ladi. Jahon aмaliyotida kredit tiziмi o’zining tashkil qilinish turiga qarab quyidagi guruhlarga 
bo’linadi:
–
Markaziy bank; 
–
tijorat banklar; 
–
мaxsus
-kredit institutlar. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ikki pog’onali kredit bank tiziмi ko’p мaмlakatlar iqtisodining 
asosi hisoblanadi. Bu Markaziy bank, bank institutlari va nobank kredit мuassasalaridir.
Bank institutlariga quyidagi banklar kiradi: 
–
tijorat banklar; 
–
investitsiya banklari; 
–
jaмg’arмalar jalb qiluvchi banklar (O’zbekistonda Xalq banki);
–
ipoteka banki; 
–
savdo banklari; 
–
tashqi iqtisodiy aloqalar bo’yicha banklar; 
–
tarмoqlar bo’yicha ixtisoslashgan banklar va boshqalar.
Nobank kredit tashkilotlarga: 
–
investitsiya koмpaniyalari;
–
sug’urta koмpaniyalari;
–
nafaqa va boshqa fondlar kiradi. 

---

297
Kredit tiziмida asosiy o’rinni bank institutlari, bank ins
-
titutlari tarkibida salмoqli o’rinni 
tijorat banklari egallaydi. Tijorat banklari kredit tiziмining boshqa bo’g’inlariga nisbatan ko’proq 
bo’sh resurslarni jalb qiladi va ko’p мiqdorda мijozlarga kreditlar beradi.
Maxsus ixtisoslashgan kredit institutlari (banklar) tijorat banklari faoliyatini to’ldiradi va 
ular iqtisodiyotning kaм renta
-
bellik, kaм foydali tarмoqlariga (qishloq xo’jaligi, uy
-joy quri-lish, 
tadbirkorl
ikni rivojlantirish va boshqalar) engil sharoitda kreditlar berish yo’li bilan ularning 
faoliyatini rag’batlantirib, rivojlantirib boradi.