Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

 
 
 

---

284
11-MAVZU. 
KREDIT BO’YICHA FOIZ STAVKALAR VA ULARGA TA’SIR QILUVCHI 
OMILLAR 
REJA: 
1. Kredit foiz stavkalarining mazmuni va bank foaliyatida tutgan 
o’rni
. 
2. Foiz stavkalariga 
ta’sir
 qiluvchi omillar. 
3. Kreditning baxosi tushunchasi. Foiz stavkalari turlari. 
Ssuda kapitalining jahon bozori (SKJB)ning mohiyatini tushunish uchun uni keng va tor 
ma’noda
ko’rib
chiqamiz. Tor ma
’noda
SKJB deganda 
–
xalqaro kredit operatsiyalari r
o’
y 
beradigan bozor yoki ssuda kapitalining xalqaro bozori tushuniladi. U 
o’
z ichiga chet el kreditlari 
va zayomlar bozorini oladi. Bu bozor, 
o’
z navbatida, ssuda kapitali (SK) milliy bozoridagi xalqaro 
operatsiyalarini keltirib chiqaradi. Evrovalyuta bozori yoki evrobozor bu chet el valyutasida 
mamlakat tashqarisida naqd pulsiz depozit 
–
ssuda operatsiyalari r
o’y
beradigan bozordir. 
Evrovalyuta operatsiyalari SKJ bozorini deyarli qamrab olganligi tufay
li ba’zi adab
iyotlarda SKJB 
sinonimi sifatida evrobozor tushunchasi h
am ishlatiladi. (Ba’zi bir ma’lumotlarga 
qaraganda 
SKJB dagi 70-90% operatsiyalar evrovalyuta operatsiyalariga t
o’g’ri keladi). Keng ma’noda 
SKJB deganda ssuda kapitalining jahon miqyosida taqsimlanishi va kayta taqsimlanishining 
iqtisodiy mexanizmi t
ushuniladi. Ya’ni bu ja
-rayon ssuda kapitali milliy bozorini va evrobozorni 
muvofiq-lashtirishga asos b
o’
ladi. 
SKJB evolyusiyasi jahon iqtisodiyotining baynalminallashuv jarayoni dinamikasida 
o’
z aksini 
topadi. Bu rivojlanish bosqich-larini quyidagicha ifodalash mumkin: 
Birinchi bosqich rivojlanishining monopol darajasi, SKJB k
o’
p tarqalgan SK milliy 
bozorlarining muvofiqlashuvi sifatida k
o’
-ringan. 
Ikkinchi bosqich, yuqori rivojlanish davrida x
o’
jalik aloqa-larinish baynalminallashuvi va 
xalqaro kreditning rivojlanishi asosida SKJB shakllanadi. Dastlab xalqaro kreditning rivoj-lanishi 
milliy bozorlarda faqat 
xalqaro operatsiyalar shaklida namoyon bo’lgan. 
Asta-sekin yirik bozorlar 
(London, Parij, N
’
yu-Yorkda) jahon moliya markazlariga aylanadi. Bu moliya markazlarida 
o’
tkazilgan operatsiyalar jahon bozorining ikkinchi sektorini shakl-lantirdi. Bu markazlar 
offshoring. Off-shore 
–
mamlakat tashqari-
sida ma’lum bir masofada joylashgan. Ja
hon moliya 
markazlariga banklar va kredit-moliya institutlari jamlangan. Xalqaro kredit oltin va chet el 
valyutasida operatsiyalar olib boradigan bu muas-sasalar SKJB ning tashkiliy markazlari b
o’
lib 
qoldi. 1929-1933 yillarda jahon iqtisodiy tanazzuli, undan keyin depressiya va II Jahon urushi 
davrida tashqi savdo hajmi shuningdek, jahon mar-kazlarida ham, milliy bozorda ham xalqaro 
operatsiyalarning soni qisqarib bordi. Keyingi bosqichlarda SKJBning rivojlanishining 50-
yillardagi evrobozorning paydo b
o’
lishi bilan bo
g’
liq. Valyuta munosabatlarini olib borishda 
valyuta cheklovlarining yuzaga kelishi va SK milliy bozorlari orasidagi farqlanish mavjudligi 
sharoitida xalqaro moliya kapitalining harakati va rivojlanishi yagona, milliy davlat 
boshqaruvidan yctunroq boshqariluvchi bozorni talab qildi. Evrobozor shunday bozor sifatida 
vujudga keldi. U milliy bozorlar 
o’rtasida
o’ziga
xos faoliyat olib boruvchi vositachi hisoblanadi. 
Chunki bunda operatsiyalar milliy davlat tashkilotlari tomonidan boshqarilmaydi. Evrobozorlar 
dastlab evrodollar bozori shaklida rivojlana bordi. Evrodollarning paydo b
o’
lishi dollar-ning chet 
el banklarida jam
g’
arilishiga va ularning kredit opera-siyalarda ishlatilishiga olib keldi. 60-
yillarning ikkinchi yarmi-dan boshlab evrobozor operatsiyalari evromarka, evrosterling evro-
franklar kabi boshqa valyutalarda olib borila boshlandi. Evrobozor 
ta’sirida
evropada yirik jahon 
moliya markazlari vujudga keldi. Londonda, Syurixda, Parijda va boshqa rivojlangan davlatlarda 
moliyaviy markazlar paydo b
o’
lib bordi. 
«Evrobozor» 
terminidagi evro 
qo’shi
mchasi shu bilan 
izohlanadi. 60- yillar iqtisodiyotining yana bir xususiyati shundaki, bu davrda Amerika dollar 
bozori paydo b
o’
ldi, 70-yillardan boshlab esa, Yaqin sharq dollar bozori tarkib topdi. Shuning 
uchun «
ev
ro» qo’
shimchasi 
o’z
ining dastlabki geografik chizimin
i yo’
qotdi. 
«Evrovalyuta» geografik ji
hatdan nafaqat 
G’
arbiy evropa mam-lakatlariga, balki bundan 
tashqaridagi mamlakatlarga ham tegish-lidir. SKJB rivojlanishining zamonaviy bosqichi 80-

---

285
yillardan boshlandi. Bu davrga kelib baynalminallashuv va integratsiyaning chuqurlashuvi 
SKJBlarida valyuta chegaralarining susayishi yoki bekor qilinishiga, milliy kredit mexanizmining 
mukammallashu-viga, milliy bozorlar orasidagi farqlarning kamayishiga olib keldi. 
Endi, SKJBning tarkibini 
ko’rib
chiqadigan 
bo’lsak
u tarkibiy jihatdan 2 xil 
bo’lib
, ular 
institutsional va operatsiondir. Ins-titutsional tarkibiy qismi rasmiy institutlar (markaziy banklar, 
xalqaro moliya-kredit tashkilotlari), xususiy moliya-kredit muassa-salari (tijorat banklari, 
sug’urta
kompaniyalari. pensiya fondlari), birjalar, firmalarni 
o’z
ichiga oladi. Bu erda transmilliy banklar 
va korporatsiyalar acociy 
o’rin
tutadi. 
Ssuda kapitalining harakat qilish muddatiga qarab xalqaro bo-zor 3 sektorga 
bo’linadi
. Jahon 
pul bozori, 
o’rta
va qisqa muddatli chet el va evrokreditlar bozori, va moliya bozori. Jahon pul 
bozori bu qisqa muddatli (1 kundan 3 oygacha) chet el va evrokreditlar bozori 
bo’lib
, bu bozor 
operatsiyalarining aksariyati banklararo ssudalar yoki banklararo depozitlarga asoslanadi. Bu 
depozitlarni (bank depozitlarini boshqa banklardagi schyotlarga 
qo’yish
) depozit sertifikatlari, 
veksellar, bank akseptlari tashkil qiladi. Jahon bozorining 2-sektorida 70-yillarda operatsiyalar 
sonining keskin 
o’sishi
revolver kredit texnikasining rivojlanishi bilan 
bog’liq
. Bu davrdagi 
bozorni 
ko’pincha
sindikatlash yoki sindikatlashtirilgan bozori deb ham ataladi. Bank sindikatlari 
sindikatlashtirilgan asosda kreditlar taklif qiladilar. SKJBda 50-70-yillar oxir-larida 
korporatsiyalar tomonidan 3-6 oy muddatga 
«
suzuvchi
» 
stav-kalarda chiqaraladigan qimmatli 
qog’ozlar
-evronotalar tarqatildi. Evronotalar qisqa muddatli 
qog’ozlar
bo’lishiga
qaramasdan ular 
o’pta
va uzoq muddatli kredit sifatida berilgan. Banklar zayom chiqaruvchi (firmalardan 
evronotalarni sotib olib ularni ikkilam-chi bozorda sotish bilan 
shug’ullandilar
. 
Jahon moliya bozori 
–
obligatsiya zayomlari bozori 80-(yillardan boshlab shakllana bordi. 
Uning paydo b
o’li
shi bilan SKJB da 2 ta parallel bozor faoliyat k
o’
rsata boshladi: 
–
an’anaviy xorijiy zayomlar bozori va evrozayom
lar bozori. 
90-yillar boshlarida jahondagi zayomlarning 80%i evrozayomlar hissasiga t
o’g’
ri keldi. 
Evrozayomlarning asosiy ustunligi shundaki, ular kreditor va qarzdorlar uchun ham valyuta 
zayomi mavqeiga ega 
bo’la
di. Zayomlarning bu turlari Buyuk Britaniya, AQSh tarqalgan. Yana 
boshqa bir farqi 
an’anavi
y xorijiy zayomlar biror mamlakat milliy bozorida chiqarilsa, 
evrozayomlar esa bir paytda bir necha davlatlarda tarqatiladi. Evroobligatsiya, odatda, 7 yildan 15 
yil muddatga chiqariladi. 80-yillarda 30 va hatto 40 yil muddatli obligatsiyalar chiqarildi. Asosiy 
zayom chiqaruvchilar b
o’
lib, davlat, xalqaro tashkilotlar mahalliy hokimiyat organlari, davlat 
tash-kilotlari faoliyat k
o’
rsatgan. Evrozayomlar, odatda, yirik banklar tomonidan chiqarilgan. Bu 
yirik banklar evrozayomlarni xalqaro konsorsiumlar va sindikat tashkilotlari sifatida chiqardilar. 
Konsorsiumlar faoliyatiga banklar, har xil moliya-kredit insti-tutlari: pensiya fondlari, c
yg’yp
ta va 
investitsion kompaniyalarni jalb qildilar. Jahon moliya bozorida har xil turdagi oddiy yoki 
«
doimiy
», «suzuvchi» foiz stavkali, nol foizli (ku
pon bilan), kon-vertirlangan obligatsiyalar 
kabilar amal qiladi. Bu obligatsiya-larning 60% ini oddiy obligatsiyalar tashkil qiladi va bu 
bo’yicha
obligatsiya emitenti zayom muddati tugaguncha mustaxkam (
o’
zgarmas) foiz t
o’
laydi. 
«Suzuvchi» stavkali obligatsiyalar stavkasi va daro
-madi ham bozor foizlari 
o’
zgarishiga bo
g’l
iq 
holda tebranib turadi. 
Obligatsiyalar b
o’yicha suzuvchi foiz stavkalari Libor stavkasida ifodalanadi. O’
zgaruvchi 
stavkali obligatsiyalar farqli ravishda indeksatsiyalangan foizli obligatsiyalar hisoblanadi. Bu 
obligatsiya-lar foizi kapital bozoridagi foiz stavkalarining 
o’
zgarishiga emas, balk
i ma’lum bir 
tovar bahosi indeksiga bo
g’liq
b
o’
ladi. Kelishuvga binoan bu obligatsiyalar foiz stavkalari u yoki 
bu tovar bahosi 
o’zgarishiga
qarab 
o’rnatiladi
. Masalan, 80-yillarda mis, neft yoki oltin bahosiga 
asoslangan bir necha obligatsiyalar mashhur 
bo’lgan
. Bunda 
«
suzuvchi
» 
foizli obigatsiyalarning 
foiz sgavkasi baholarga qarab 
o’zgarib
turadi va 
ma’lum
bir darajaga etganda barqaror foyda 
keltira boshlaydi yoki obligatsiyaning boshqacha bir turi mus-tahkam (
o’zgarmas
) foizli 
obligatsiya 
bo’lib
, bunda obligatsiya chiqa-rilganidan keyin birinchi besh yil davomida bir foizdan 
ma’lum
darajaga etguncha daromad 
to’langan
. Nol kuponli obligatsiya har yili emas, balki faqat 
bir marta obligatsiya qayta sotib olinganida foiz olish imkonini beradi. Bu obligatsiyalarga foiz 
ularning emis-siyasi kursi 
bo’yicha
to’lanadi
. Emissiya bahosi nominal bahoda amalga oshirilishi 

---

286
tufayli obligatsiya egasi emission va nominal kurs summalari orasidagi farq miqdorida daromad 
oladi. Bu obli-gatsiyalar 
bo’yicha
investorlar foydadan soliq 
to’lashdan
ozod qi-linishi mumkin. 
Shu tufayli bu obligatsiyalarga 
bo’lgan
talab yuqo-ridir. Konvertirlanadigan obligatsiyalar 80-
yillarda keng tarqal-di. Bu turdagi obligatsiyalar kamroq foyda keltiradi. Bu obligatsiya-larning 
ijobiy tomoni shundaki, agarda zayom chiqaruvchi kompaniya aksiyalariga 
to’lanadigan
dividend 
obligatsiya foizidan katta 
bo’lsa
, konvertirlanadigan obligatsiyalarni aksiyaga almashtirib olishga 
imkon beradi. 
80-yillarda evroobligatsiya bozorida paydo 
bo’lgan
yana bir yangi-lik auksionli obligatsiyalar 
joylashuvini 
ta’minlash
, 
ya’ni
inves-torga har xil shartnoma variantlaridan 
o’ziga
qulay 
bo’lgan
turini tanlab olish huquqini bergan. Bu usulning mohiyati shundaki, oldin-dan 
o’rnatilgan
baho 
bo’yicha
obligatsiya egasiga 1 troya unsiya oltin sotib olish imkonini beruvchi zayom chiqariladi. 
Agar oltinning bozor bahosi 
o’rnatilgan
bahodan yuqori 
bo’lsa
, bunday obligatsiyani sotib olish 
qiziqish 
uyg’otadi
. Boshqa opsionli obligatsiyalar bir qimmatli 
qog’ozni
boshqasiga almashtirish 
imkonini beradi. Masa-lan, obligatsiyani 
–
aksiyaga
, «
suzuvchi
» 
stavkali obligatsiyani 
qat’iy
belgilangan stavkali obligatsiyaga almashtirish imkonini berish va turli xil obligatsiyalarni 
chiqarish shubhasiz, investor va kredi-torlarni jalb etadi. Mablag
’larni
evrozayom bozoriga jalb 
etishda zayom chiqaruvchilar tomonidan turli xil qimmatli 
qog’ozlarni
turli xil shartlarda 
chiqarishga yoki obligatsiyalarning kechiktirib sotishi yordam beradi. Sotib oluvchi 
obligatsiyaning kurs qiymatini dastlab bir qismini 
to’laydi
. 
Ma’lum
vaqtdan keyin qolgan qismini 
to’laydi
. 
80-yillar 
o’rtalarda
SKJBni qamrab olgan 
«
sekyuritizatsiya
» 
ning paydo 
bo’lishi
bilan 
obligatsiyalar bilan 
bo’ladigan
operatsiya-lar soni keskin oshib ketdi va bank operatsiyalarining 
soni qisqar-di. Rivojlanayotgan mamlakatlar 
–
Bagami orollari, Panama, Singa-pur, Gonkong va 
boshqa davlatlardagi xalqaro moliya markazlari nis-batan yosh va yangi xalqaro moliya-kredit 
bozorlaridandir. Rivoj-langan mamlakatlardagi kredit-moliya markazlarining shakllanishi va 
keskin 
o’sishi
SKJB rivojlanishidagi qonuniy bosqichdir. Oxir-gi yillarda dunyo mamlakatlarining 
jahon 
xo’jaligi
strukturasi va xalqaro mehnat taqsimotiga kirib kelishi kengaymoqda. Rivojlan-gan 
mamlakatlarning yirik transmilliy banklarining rivojlanayot-gan mamlakatlarda xalqaro biznes va 
milliy bank kapitaliga xizmat 
ko’rsatish
faoliyatini kengaytirib yubordi. Lotin Amerikasi, Janubi-
sharqiy Osiyo va Yaqin Sharqdagi ssuda kapitaliga 
bo’lgan
taklif bu hududlarda tashqi milliy 
mintaqaviy evrobozorlarning rivojlanishiga olib keldi. Ularning vujudga kelishi tufayli kapital 
haqiqiy global ahamiyat kasb etdi. U 
o’z
ichiga rivojlangan mamlakatlar, rivojlanayotgan 
mamlakatlar markazlarini va 
o’zaro
to’ldiruvchi
hamda almashinuvchi mintaqaviy xalqaro moliya 
kom-plekslarini oldi. 70-yillardan boshlab xalqaro moliyaviy markaz-larda xalqaro moliya-kredit 
faoliyati 
bo’yicha
ixtisoslashuv boshlan-di. 
G’arbiy
evropa doirasida London, avvalo, 
o’zining
evrovalyuta operatsiyalari bozori, turli xil fondlari, oltin, fyuchers bilet-lari bilan mashhurdir. 
Syurix xalqaro kapitallar, oltin bozori va uni saqlash joyi vazifasini bajaradi. Lyuksemburg 
o’
zining fond birjalari va uzoq muddatli zayomlar markazi sifatida mashhur. Shunga 
o’
xshash 
holat boshqa mintaqalarda ham yuz berdi. Singapur bosh fondlarni jamlash vazifasini bajardi. 
Gonkong xalqaro kreditlash markazi sifatida mashhur. Bahrayn Yaqin Sharqda qisqa muddatli 
kreditlarning asosiy markazi, shuningdek, valyuta, oltin bozori markazi sifatida mashhur. Yirik 
xalqaro sug
’
urta markazi Bermund orollari hisoblanadi. Bu yirik markazlar k
o’p
rok Lotin 
Amerikasi davlatlari ehtiyojlariga xizmat q
ilishga yo’naltirilgan. 
1. Xalqaro kreditlarning tasniflanishi. 
Xalqaro kredit ssuda kapitalining xalqaro iqtisodiy aloqa-lardagi harakatini ifodalaydi. 
Xalqaro kredit XIV-XV asrlarda xalqaro savdo munosabatlari negizida paydo 
bo’lgan
. Bu kredit 
qaytaruvchanlik, muddatlilik, 
to’lovlilik
, 
ta’minlanganlik
va maq-sadlilik tamoyillariga 
asoslanadi. 
Xalqaro kredit shakllarini quyidagi turlarga 
bo’lish
mumkin: 
–
manbalariga ko’ra ichki va tashqi kreditlar;

---

287
–
vazifasiga ko’ra tijorat (
tashqi savdo va xizmatlar bilan bevosita bo
g’
liq), moliyaviy (t
o’g’
ri 
kapital 
qo’yish, ob’ektlar 
quri-lishiga, qimmatbaho 
qog’ozlar
sotib olish, tashqi qarzdorlikni tuga-
tish, valyuta intervensiyasini 
o’
tkazishga), oraliq (kapital chiqari-shining turiga xizmat qiluvchi); 
–
k
o’rinishiga ko’ra tovarlar shaklida (eksport qiluvchi tomonidan import qiluvchiga) valyuta 
(bank tomonidan pul shaklida) shaklida; 
–
valyuta tur
iga ko’ra qarzdor mamlakat valyutasida, kredi
tor mamlakat valyutasida, uchinchi 
mamlakat valyutasida, ma’lum davlat
-lar pul birligida (EKYu, eVYu va boshqalar); 
–
muddatiga ko’ra juda 
qisqa (kunlik, haftalik, 3 oygacha) qisqa (bir yilgacha), 
o’
rta (bir 
yildan 5 yilgacha), uzoq, (besh yildan oshiq) muddatli b
o’
lishi mumkin. Qisqa va 
o’
rta muddatli 
kreditlar uzay-tirilganda ular davlat kafolati bilan uzoq muddatli hisoblanadi; 
–
t
a’minlanganligiga ko’ra ta’minlangan (tovar 
hujjatlari, veksellar, qimmatbaho q
og’ozlar
, 
k
o’
chmas mulk va boshqalar bilan), blankali-qarzdor javobgarligi (solo-veksel); 
–
taklif etilishi nuqtai nazaridan naqd akseptli (trattani bank yoki import qiluvchi tomonidan 
akseptlanganda), depozit sertifi-katli obligatsiya zayomli kreditlarga b
o’
linadi: 
Ssuda kapitalining harakati mobaynida tashqi savdoni kredit-lash jarayoni amalga oshiriladi. 
Tashqi savdoni kreditlash deganda eksport va importni kredit-lash tushuniladi. Eksportni 
kreditlash quyidagi shakllarda olib boriladi. 
1) Xaridor b
o’
naklari shaklida yuzaga keluvchi kredit muno-sabatlar b
o’
lib, bunda xaridor 
b
o’
naklari biror bir mamlakatga yoki eksport qiluvchiga beriladi. Xaridor b
o’
naklari mazmuni 
quyida-gicha: birinchidan, ular xorijiy buyurtmachining 
buyurtmasini ta’
-minlashning asosi 
sifatida xizmat qiladi. Ikkinchidan, 
bo’nak
sum-masi eksport qiluvchi kapitalining 
salmog’ini
oshiradi. 
2) Bank tomonidan kreditlash shakllariga 
ko’ra
: eksport qiluvchi mamlakat garovi ostida 
kredit berish, import qiluvchi mamlakatdan tovar hujjatlari yoki tovarlarini garovga olgan holda 
kredit berish. 
Bank bilan anchadan beri birga ishlab kelayotgan ishonchli yirik eksport qiluvchi firmalar 
tovarlarni garovga 
qo’ymasdan
bank kre-diti olishlari mumkin. 
Importni kreditlash ham tijorat va bank krediti shaklida b
o’
la-di. Tijorat yoki firma kreditlari 
2 ga b
o’
linadi. Ochiq hisob 
bo’yicha
kredit (eksport qiluvchi yuklangan tovarlarni import qiluvchi 
qarzi sifatida uning hisobiga yozib 
qo’yadi
, import qiluvchi esa kreditni 
ma’lum
bir muddatda 
to’lash
javobgarligini oladi). Bunda qarz-dorlik davriy tugatib boriladi. Tovar ham, 
o’z
navbatida, 
muntazam 
jo’natilib
boriladi. Bu holatda banklar savdo kontragentlari hisob-kitoblarida vositachi 
funksiyasini bajaradi. 
Xaridorning 
to’lovga
layoqatsizlik tavakkalchiligini kamayti-rish uchun tashqi savdoga 
beriladigan kreditlarni 
sug’urtalash
usul-lari ishlab chiqilgan 
bo’lib
, ular quyidagi shakllarda 
bo’ladi
. Xusu-siy 
sug’urta
, bunda maxsus 
sug’urta
kompaniyalari xorijiy import qi-luvchilarning 
to’lovga
layoqatsizlik holatida ularning qarzlarini eksport qiluvchiga 
to’lash
javobgarligini oladi. 
Bu davlat kafolati shaklida 
bo’ladi
va tavakkalchilikning oldini olishni davlat 
o’z
zim-masiga 
oladi. Buyuk Briganiyada eksport kreditlarini kafolatlay-digan davlat departamenti mavjud. U 
eksport qiluvchiga 
to’lanmagan
kreditning 85- 100% ini qoplashni kafolatlaydi. AQSh da bu funk-
siyani eksport-import banki, Fransiyada tashqi savdo 
«
Savdo uchun fransuz c
yg’urta» 
agentligi, 
GFRda 
«
Germes
» 
aksionerlik jamiyati va xalqaro vazirlik 
qo’mitas
i (eksport krediti 
bo’yicha
) 
bajaradi. Eksport kreditini 
sug’urtalash
c
yg’ypta
tashkiloti tomonidan eks-port qiluvchi xorijiy 
xaridorga kreditga sotgan tovarlari uchun 
o’z
vaqtida 
to’lash
javobgarligiga asoslanadi. Import 
qiluvchi kredit-ni t
o’
lay olmaganda, 
sug’urta 
tashkiloti eksportga kafolatlangan summani 
qaytaradi. 
Veksel kredit 
–
bunda eksport qiluvchi tovarni kreditga sotish bitimini imzolab, tratta 
(
o’
tkazma veksel)ni import qiluvchiga taq-dim etadi. Oxirida tovar hujjatlarini olgan shaxs trattani 
a
kseptlaydi, ya’ni veksel summasini ko’
rsati
lgan muddatda to’lash javobgarligi
ni oladi. 
Ko’pincha
, Anglosaksoniya davlatlarida firma kreditlarining hisob-kitobida akkreditiv shaklini 
qo’
llash tez-tez uchrab turadi. Bu holatda import qiluvchi eksport qiluvchi bilan kelishgan holda 
akkreditiv hisob ochadi. Tovar yuklab 
jo’natilgan
-ligi haqida hujjatlar taqdim etilganidan keyin 

---

288
eksportga akkre-ditiv hisobdan tovarlar uchun 
to’lov
to’lanadi
. Import 
bo’yicha
bank kreditlari 
quyidagicha ham 
bo’lishi
mumkin: 
1) Akseptli kredit-aksept yoki import qiluvchi bankning eks-port qiluvchi trattasini 
to’lash
roziligi bilan beriladi. Bunda import qiluvchi 
to’lov
vaqti kelganda bankka qarz summasini 
ma’lum
qiladi, bank uning eksport qiluvchi oldidagi javobgarligini yopadi. 
Akseptli kredit nafaqat yirik banklar tomonidan 
o’zi
uchun, balki xorijiy eksport 
qiluvchilarga ham taklif etiladi. Masalan, I Jahon urushigacha 
o’sha
paytlarda jahon moliya 
markazi hisoblangan Londondagi banklar nafaqat Angliya tashqi savdosi uchun, balki boshqa 
davlatlar uchun ham xizmat qilganlar. II Jahon urushidan 
so’ng
Amerika banklari orasida akseptli 
kreditlash operatsiyalari keng miqyosda 
qo’llanilgan
. 
2) Aksept 
to’lovli
kredit import qiluvchi tomonga xizmat 
ko’r
-satayotgan xorijiy bank 
tomonidan kafolatlash sharti bilan bank tomonidan vekselni akseptlash orqali amalga oshiriladi. 
Bu holda import qiluvchi trattani tugashi vaqtida 
o’z
trattasini akseptlay-digan xorijiy bankka 
o’tkazish
uchun 
o’z
bankiga olib kelishi kerak. Shundan 
so’ng
oxirgi shaxs eksport qiluvchiga 
trattani 
o’rnatilgan
muddatda 
to’laydi
. 50-yillar oxiri va 60-yillarning boshida rivoj-langan 
mamlakatlarda eksportni moliyalashtirishning yangi usullari paydo 
bo’ladi
. Ular orasida xorijiy 
xaridorlarni bank 
to’g’
ri kre-ditlashi alohida o
’
rin tutadi. Bunda bank firma krediti berishga oid 
o’
ziga xos funksiyalarni bajaradi. Bank krediti kreditor-mam-lakat tovarini xarid qilib oluvchi 
tomonga qisqa 
o’
rta muddatli kredit sifatida beriladi. 
Ba’
zi davlatlarda firma krediti uncha katta b
o’
lmagan summada qisqa muddatga beriladi. 
Agap 60-yillarning boshlarida Buyuk Bri-taniya va Fransiyada 
o’
rta va uzoq muddatli 
kreditlashning umumiy hajmi 
bo’yicha bank va firma krediti orasida
gi nis
bat 1:2 bo’lgan bo’
lsa, 
oxirgi yillarda bank krediti hissasiga eksport kredit-lashning 3/4 qismidan ortiqro
g’
i 
to’g’ri
kelgan. Bankning bevosita kreditlashtirish mexanizmi rivojlanishida davlatning ahamiyati sezilarli 
k
o’tarilgan
. 
Davlat kafolati bo’yicha ekspor
t krediti za-rur b
o’
lgan holda, davlat kredit 
institutlarida 
o’
zining xorijiy aktivlarini imtiyozli stavkalarda moliyalashtiriladi. Banklar 
ma’
-lum 
muddat ichida taklif qilinadigan kredit hajmini oshiradilar va qarz oluvchilar uchun keltirilgan 
qiymatini 
ta’minlaydilar
. Dastlab import qiluvchilarni bevosita kreditlashtirishi kreditni bir shartli 
bitim bilan 
«bog’lash» 
orqali amalga oshirilgan. Keyin-gi paytlarda kredit liniyalari deb atalgan 
banklar tomonidan tak-lif qilingan yangilik keng tarqaldi. Bu liniyadan tashqi savdo bitimlarini 
to’lash
uchun xorijiy qarzdorlar foydalanadi. Bundan tashqari, 70-yillarda eksportni kredit-
moliyaviy 
rag’batlantirish
-ning yangi shakllari paydo 
bo’ladi
: qayta tuziladigan yoki revolver 
kredit liniyasi (evrovalyuta bozori operatsiyalarida 
qo’llaniladigan
kredit liniyasi turi) kabilar 
paydo 
bo’ldi
. 
Faktoring 
–
faktoring kompaniyalari tovarini kreditga sotgan eks-port qiluvchi uchun turli xizmatlar 
ko’rsatuvchi
maxsus moliya muassasa-lari hisoblanadi. U qarzni undirish, eksport operatsiyalarini 
baholash, nazorat qilish va boshqalarni 
o’z
zimmasiga oladi. Mijozning qarz-dorga 
bo’lgan
talabini qabul qilib, firma qarzdordan undirilgan pullarni mijoziga 
to’lashga
javobgar 
bo’ladi
. 
Mabodo bitimda 
ko’r
-satilgan 
bo’lsa
naqd pulda ham qarzni 
to’lashi
mumkin. Xaridordan qarzni 
undirish va kredit tavakkalchiligining oldini olish bilan birga (faktoring kompaniyasi sanoat 
firmasi eksport operatsiyalari bilan 
bog’liq
bo’lgan
jarayonlarni) tijorat banki va 
sug’urta
kompa-
niyasi funksiyalarini ham bajaradi. Faktoring qiymati odatdagi bank ssudasidan qimmatroqdir. 
Berilgan qarz vositalari hajmida faktoring 20 % dan oshadi, shuni hisobga olish kerakki, unga 
nafa-qat olingan kreditni 
to’lash
haqi, balki boshqa xizmatlar bahosi ham kiradi. Shunday qilib, 
faktoring tizimi eksport qiluvchilarning qisqa muddatli kredit berish imkoniyatlarini kengaytiradi.