Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

4. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarda pul agregatlari va ularning tarkibi. 
Bizning pul ta’minotida pul bazasidagi o’sishiga qaramasdan, ko’paytiruvchi pul 
kamayishini va fa
qatgina uncha katta bo’lmagan miqdorda ta’minlovchi pulning oshishini taxmin 
qiladi.
60
Pul agregatlari 
–
bu pul massasini muqobil o’lchash imkoniyatini beruvchi ko’rsatkichlardir. 
Xalqaro amaliyotda quyidagi pul agregatlaridan keng foydalaniladi: 
1. M0 
–
bu agregatni hisoblash uchun Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilgan 
ya’ni emissiya qilingan barcha naqd pullar summasidan banklar va korxonalarning kassasidagi 
naqd pullarning qoldig’I ayirib tashlanadi. Tarqqiy etgan mamlakatlar bank amaliyotida M0 
hisobga olinmaydi. 
60
Frederic S.Mishkin. The economics of money, banking and financial markets. Pearson Education Limited pp. 2013. 
pp. 379-403 

---

235
2. M1 = M0 + talab qilib olinadigan depozitlar + yo’l cheklari. 
Ayrim mamlakatlarda kredit 
kartalari ham M1 tarkibiga kiritiladi. 
3. M2 = M1 + muddatli depozitlar + jamg’arma depozitlar. M2 hisoblashda summasi uncha 
katta bo’lmagan muddatli va jamg’arma depoztlar olinadi. 
4. M3 = M2 + yirik summadagi muddatli depozitlar + deposit sertifikatlari + jamg’arma 
sertifikati. 
5. M4(L- AQShda) = M3 + davlatning qisqa muddatli obligatsiyalari + korporativ 
obligatsiya + jamg’arma obligatsiyalar + bank akseptlari + pul bozori o’zaro fondlari paylari. 
Taniqli olim F.Mishkenning fikriga ko’ra Markaziy bank pul agregatlarining qisqa muddatli 
davriy orqalidagi o’sishini e’tiborga olmasligi lozim, chunki pul agregatlarining qisqa davrda 
o’sishi mavsumiy omillar ta’sisirida bo’ladi. Shuning uchun pul massasining yillik o’sish 
sur’atlarini nazorat qilish lozim.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarning moliya statistikasida pul massasini aniqlashda 
quyidagi asosiy pul agregatlari to’plamidan (guruhidan) foydalani
ladi:
M-1 agregati 
–
muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy bank 
schyotlaridagi mablag’larni o’z ichiga oladi; 
M-2 agregati 
–
M-
1 agregati va tijorat banklaridagi muddatli va jamg’arma qo’yilmalaridan 
(to’rt yilgacha) tarkib topgan; 
M-3 agregati 
–
o’z ichiga M
-
2 agregati va ixtisoslashgan kredit muassasalaridagi jamg’arma 
qo’yilmalarini kiritgan;
M-4 agregati 
–
M-3 agregati hamda yillik tijoriy banklarining depozitli sertifikatlaridan 
iborat.
AQSh da pul massasini aniqlash uchun 4 ta pul agregati, Yaponiya va Germaniyada 
–
3 ta, 
Angliya va Frantsiyada 
–
ikkita pul agregatidan foydalaniladi.
Pul massasi tarkibi va dinamikasini tahlil qilish Markaziy bank tomonidan to’g’ri pul
-kredit 
siyosati olib borishda muhim ahamiyat kasb etadii.
Rossiya Federatsiyada muomaladagi jami pul massasi hisob-kitobi uchun quyidagi pul 
agregatlari qo’llaniladi. 
M-O agregati 
–
naqd pullar;
M-1 agregati 
–
M-O agregati va hisob-kitob, joriy va boshqa schyotlar (maxsus schyotlar, 
kapital qo’yilmalar schyotlari
, akkreditiv va chek schyotlari, mahalliy byudjet schyotlari, byudjet, 
kasaba, uyush-
malari, jamoat va boshqa tashkilotlarning schyotlari, davlat sug’urta mablag’lari, 
uzoq muddatga kreditlash fondi) dagi mablag’lar ti
-
jorat banklariga qo’yilmalar va jamg’
arma 
banklaridagi talab qilib olinadigan depozitlarning yig’indisiga teng; 
M-2 agregati 
–
M-
1 agregati va jamg’arma banklaridagi muddatli qo’yilmalardan iborat; 
M-3 agregati 
–
M-2 agregati hamda depozitli sertifikatlar va davlat zayom obligatsiyalari 
yig
’indisidan iborat. 
Pul massasi tarkibini uning harakatiga qarab ikkiga bo’lish mumkin, ya’ni pul massasining 
aktiv qismi 
–
bu pul mablag’larining xo’jalik faoliyatidagi turli xil shakldagi hisob
-kitoblarni olib 
borish bilan bog’liq qismi va ikkinchisi pas
siv qism 
–
jamg’ar
-madagi pullar va hisob 
raqamlardagi qoldiqlar hisoblanadi.
Pul massasi naqd pullardan tashqari muddatli hisob raqamdagi mablag’ va jamg’armalarni, depozit 
sertifikatlari, investitsion fondlarning aktsiyalarini o’z ichiga oladi. Pul mass
asining yuqoridagi elementlari 
«kvazi» 
- 
“qariyb pullar” deb ham yuritiladi. Kvazi 
- 
pullar likvid aktivlar bo’lib, ular tez orada pulga 
aylanishi mumkin.
 
O’zbekistonda pul massasi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat. 
M
0
–
naqd pullar; 
M
1
–
M
0
+ schyotlar
dagi pul qoldig’i 
+ 
mahalliy byudjet mablag’lari 
+ byudjet, jamoa va 
boshqa tashkilot mablag’lari; 
M2 
–
M1 + tijorat banklar
idagi muddatli jamg’armalar; 
M3 
–
M2 + sertifikatlar + maqsadli zayom obligatsiyalari + davlat zayom obligatsiyalari + 
xazina majburiyatlari.

---

236
Pul agregatlari M1 va M2 ning bir-
biridan farqi M2 ning o’z tarkibiga yaqin orada pulga 
aylanishi mumkin bo’lgan «kvazi» 
- qariyb pullarni olishdadir.
Pul massasining turli xil ko’rsatkichlarini ishlatish pul muo
-malasi holatini tahlil qilishga 
turli tomonlardan yondashishga im-kon beradi.
Mamlakat miqyosida pul massasi hajmining o’zgarishi muomala
-dagi pul massasining 
o’zgarishi natijasi va pulning aylanish tez
-lashganligining 
natijasi bo’lishi mumkin. 
Pulning aylanish tezligi 
–
pul muomala 
va to’lov vositasi sifa
-tida amal qilgandagi uning 
harakat ko’rsatkichidir. Uning miqdori ni hisoblash qiyin, shuning uchun uni hisob
-kitob qilishda 
bil-
vosita ma’lumotlardan foydalaniladi.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarda asosan pul aylanish tez-
ligi o’sishining ikki ko’rsatkichi 
hisoblanadi:
–
daromadlar aylanmasi 
pulning muomalada bo’lish tezligi ko’rsatkichi. Bu ko’rsatkich yalpi 
milliy mahsulot (yamm) yoki milliy daromadning pul massasiga, aniqrog’i M
-1 yoki M-2 pul agregatiga 
nisbati bilan aniqlana
di. Bu ko’rsatkich pul muomalasi va iqtisodiy rivojlanish jarayoni orasidagi o’zaro 
aloqadorlikni ko’rsatadi;
–
to’lov aylanmasida pulning aylanuvchanlik ko’rsatkichi. Bu ko’rsatkich joriy bank 
hisob 
raqam
lari bo’yicha o’tkazilgan mablag’lar yig’indisining
pul massasi o’rtacha qiymatiga nisbati 
sifatida aniqlanadi.
Pulning aylanish tezligi o’zgarishi umumiqtisodiy (iqtisodiyot
-ning davriy rivojlanishi, 
iqtisodiy o’sish, narxlar sur’atlari), ham to’la monetar (to’lov 
aylanmasi tarkibi, kredit 
operatsiyalari 
va o’zaro hisob
-kitoblarning rivojlanishi, pul bozorida foiz stavka-larning darajasi 
va h.k. lar) omillariga bog’liq. 
Pul aylanishining tezlashuviga metall pullarning kredit pul-
lar bilan almashishi, o’zaro 
hisob-kitoblar tizimining rivojla-nishi, banklar ishiga EHMning kiritilishi, pullik hisob-kitob-larda 
elektron vositalarning ishlatilishi yordam beradi.
Pul qadrsizlangan hollarda iste’molchilar pullarining to’lov qobiliyatini saqlab qolish uchun 
ko’proq tovarlar ko’proq xarid qiladilar. Bu esa pul ay
lanishini tezlashtiradi. Boshqa 
ko’rsatkichlar o’zgarmas bo’lganida pul aylanishining tezlashishi pul massasi oshishini bildiradi.